Μήπως η κατάργηση των προγραμμάτων fact-checking (επαλήθευσης γεγονότων) στις πλατφόρμες Facebook και Instagram στις ΗΠΑ είναι τελικά απλά ένα δέντρο στο δάσος; Και πόσο πιθανό είναι να ισχύσει στην Ευρώπη; Το ΑΠΕ-ΜΠΕ συνομίλησε με πανεπιστημιακούς καθηγητές και fact-checkers, σε μια προσπάθεια να ιχνηλατήσει τους λόγους που οδήγησαν τον CEO της Μeta, Μαρκ Ζάκερμπεργκ, στην παύση των σχετικών προγραμμάτων με το επιχείρημα της αποφυγής της λογοκρισίας, αλλά και να «ζυγίσει» το βάρος που ενδέχεται να έχει η αλγοριθμική επικοινωνία στη ζωή μας, μέσω και των social media. 

«Πάμε από το κακό στο χειρότερο, ανεπιστρεπτί» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Σταμάτης Πουλακιδάκος, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και Ψηφιακών Μέσων, στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας και συντονιστής της πλατφόρμας «Check4Facts». «Προφανώς υπάρχει πιθανότητα να ισχύσει (η κατάργηση του fact-checking) και στην Ευρώπη. Το Facebook είναι εμπορικό μέσο επικοινωνίας, δεν το ενδιαφέρει η δημοκρατία και η εγκυρότητα, αλλά τα διαφημιστικά έσοδα. Οποιοδήποτε περιεχόμενο αυξάνει το engagement* των χρηστών, αυτό θα προωθηθεί. Η ΕΕ ξεκίνησε ως μια φιλελεύθερη ένωση κι έχει γίνει περισσότερο από ποτέ νεοφιλελεύθερη. Πέριξ των Βρυξελλών δραστηριοποιούνται με lobbying οι μεγάλες εταιρείες που ολιγοπωλούν την πληροφορία στο Διαδίκτυο, πιέζοντας συστηματικότατα προς την κατεύθυνση της προαγωγής των συμφερόντων τους. Νομίζω, παρότι δεν υπάρχει βεβαιότητα για τίποτα, πως η ΕΕ δεν έχει ιδιαίτερη διάθεση, ούτε ιδιαίτερη δύναμη, για να μπει εμπόδιο στα σχέδιά τους» σημειώνει.

Προσθέτει ότι το πραγματικό θέμα δεν είναι αν το Facebook θα καταργήσει το fact-checking ή όχι, αφού το περιεχόμενο που όλες και όλοι λαμβάνουμε καθορίζεται ήδη σε μεγάλο βαθμό μέσω αλγορίθμων και προβληματικού moderation** και υπάρχουν απίστευτες ιδεολογικές προκαταλήψεις στον τρόπο που επιλέγονται οι αναρτήσεις ως μη κατάλληλες -ένα θέμα που «νομικά δεν το αγγίζει κανείς». Παρατηρεί δε, ότι έτσι και αλλιώς, η αποδοχή του fact-checking από τους χρήστες του Διαδικτύου βρίσκεται σε εμβρυακό στάδιο και η επισκεψιμότητα στις σελίδες τέτοιων φορέων είναι πολύ χαμηλότερη σε σχέση με εκείνες των παραδοσιακών μέσων. Πιθανώς, επισημαίνει, οι πλατφόρμες να προσπαθούν να καταπιέσουν κάτι που δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί, εκτιμώντας ότι μελλοντικά μπορεί να υπάρξει αρνητική επίδραση στα έσοδά τους, μέσω της πρόκρισης περιεχομένου που δεν προσελκύει enagements ή αποκλεισμού περιεχομένου που τις προσελκύει. Σε κάθε περίπτωση, διευκρινίζει, το fact-checking δεν είναι πανάκεια, ούτε αγγελικά πλασμένο, αφού και στην Ελλάδα, παρά τη χρήσιμη δουλειά που έγινε, δεν αποφεύχθησαν σε ορισμένες περιπτώσεις οι έντονες πολιτικές και ιδεολογικές προκαταλήψεις.

Κατά τον κ.Πουλακιδάκο, η εκπαίδευση των πολιτών είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να θωρακιστεί η δημοκρατία σε βάθος χρόνου. «Αν η αγωγή για τα ΜΜΕ μπει στην τυπική εκπαίδευση ήδη από το δημοτικό, μπορούμε να πούμε ότι θα έχουμε στο μέλλον γενιές εγγράμματων πολιτών» τονίζει, προσθέτοντας ότι για να λειτουργήσει η εκπαίδευση του κοινού, πρέπει να έχει θεσμική ρίζα -οι μεμονωμένες προσπάθειες, π.χ., στο πλαίσιο ερευνητικών προγραμμάτων, είναι καταδικασμένες να έχουν περιορισμένα αποτελέσματα, γιατί είναι αποσπασματικές.

 Κατευνάζοντας τον Τραμπ

Την εκτίμηση ότι με την εφαρμογή της απόφασης του Ζάκερμπεργκ «υποχωρεί κατά πολύ η αδήριτη ανάγκη να τεθεί ένα ρυθμιστικό πλαίσιο, όπου οι μεγάλες εταιρίες θα είναι υπόλογες», διατυπώνει μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Νίκος Παναγιώτου, καθηγητής Διεθνούς και Διαδικτυακής Δημοσιογραφίας στο ΑΠΘ. Όπως λέει, είναι μια απόφαση με αρκετά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά: πρώτον, εντάσσεται στο πλαίσιο της πολιτικής επιλογής του Ζάκερμπεργκ για κατευναυσμό του Τραμπ, μια επιλογή που έχουν ήδη κάνει άλλοι μεγιστάνες της τεχνολογίας. Δεύτερον, εντάσσεται στο πλαίσιο της ευρύτερης θεώρησης των πραγμάτων και της οικονομικής κουλτούρας στην Αμερική, που προωθεί την απορρύθμιση και συμβαδίζει με το «laissez-faire».

Η πρωτοβουλία της Μeta έχει επίσης ως στόχο να δοκιμαστεί κι ένα άλλο μοντέλο στα social media. «Έχουμε σύγκρουση δύο αφηγημάτων. Από τη μία υπάρχει η άποψη ότι το fact-checking είναι λογοκρισία. Και από την άλλη, ότι η ενίσχυση του πλουραλισμού για την υπευθυνότητα στην ενημέρωση μπορούν να συνεισφέρουν στην ελευθερία του λόγου. Νομίζω πως η απόφαση του Ζάκερμπεργκ, που προσπαθεί να ισορροπήσει τα δύο αφηγήματα, έχει σαφώς να κάνει και με επιχειρηματικά στοιχεία, καθώς το Facebook έχανε μέρος της κοινότητας χρηστών του, που υποστήριζαν ότι το fact-checking είναι λογοκρισία» εξηγεί.

Συμπληρώνει πως ένα ακόμα ερώτημα είναι πόση αλήθεια αντέχουμε πραγματικά και σε ποιο βαθμό το ίδιο το κοινό αναλαμβάνει την ευθύνη για τις επιλογές του στις πηγές ενημέρωσης. «Οι πολίτες στις ΗΠΑ ψήφισαν τον Τραμπ που είπε πως όλα είναι ρευστά, που δήλωσε πως με το που θα ανέβει στην εξουσία θα υπάρξουν 20 νέα προεδρικά διατάγματα και ότι θα καταργήσει πολλά από τα όρια της Προεδρίας Μπάιντεν, που υποστήριξε ότι όλες οι απόψεις, (ακόμα και οι πιο ακραίες), έχουν την ίδια βαρύτητα. Χρειάζεται να (…)υποστηρίξουμε τη δημοκρατία στη πράξη. Αυτό που έχουμε δεν είναι η τέλεια δημοκρατία, αλλά είναι δημοκρατία και οι ενδείξεις ενός χειρότερου σκηνικού έχουν ήδη αρχίσει να διαφαίνονται στον ορίζοντα με την επικράτηση ενός αντισυστημισμού» σημειώνει ο κ.Παναγιώτου και εκφράζει την πεποίθηση ότι ίσως σε αυτό το σκηνικό γίνει διακριτή η σημασία και η αξία της επαγγελματικής δημοσιογραφίας. Ο καθηγητής υπογραμμίζει ακόμα την ανάγκη να προωθηθούν προγράμματα ειδησεογραφικού εγγραμματισμού ήδη από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Αλήθεια, τι έχουμε μάθει μέχρι στιγμής από τη λειτουργία του «Χ» υπό τον Έλον Μασκ; «Από το “Χ” μάθαμε πως είμαστε υποχείρια των αλγόριθμων. Όποιος κατέχει τον αλγόριθμο, μπορεί να μας ωθήσει προς συγκεκριμένη κατεύθυνση. Φυσικά, αυτό δεν αφορά μόνο το “Χ”. Στο Tik-Tok δεν υπάρχει κανένας περιορισμός. Με εξαίρεση τη Google, που συνεχίζει να επενδύει σε αυτά στοιχεία, όλες οι πλατφόρμες κινούνται σε άλλη κατεύθυνση» καταλήγει ο Νίκος Παναγιώτου. Αν έδινε έναν τίτλο στις εξελίξεις, λέει, αυτός θα ήταν «απορρύθμιση του δημόσιου επικοινωνιακού πεδίου».

Ποιες από τις επιλογές μας είναι πραγματικά δικές μας;

Κατά την Αναστασία Κατσαουνίδου, επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, «με τις αποφάσεις των Ζάκερμπεργκ και Μασκ είναι σαν οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις των αλγορίθμων να έχουν βγει από το Διαδίκτυο και να έχουν περάσει στην πραγματική ζωή. Τελικά η επικοινωνία μας είναι πλέον αλγοριθμική. Κι όταν συμβαίνει αυτό, προκύπτει ένα ερώτημα: ποιες από τις επιλογές μας είναι πραγματικά δικές μας; Επίσης, οι αποφάσεις μας ως ανθρώπων στηρίζονται στην πληροφορία που λαμβάνουμε και αν αυτή η πληροφορία είναι ψευδής, γίνονται σαφείς οι κίνδυνοι. Βαδίζουμε σε ριψοκίνδυνα μονοπάτια. Δεν σημαίνει ότι το fact-checking, που ίσως δεν ταιριάζει με το οικονομικό μοντέλο του Διαδικτύου, που βασίζεται στην απόλυτη ελευθερία, θα μας έσωζε. Αλλά μήπως τελικά το fact-checking επηρεάζει τον αλγόριθμο, με τρόπο που δεν εξυπηρετεί την αύξηση των χρηστών της πλατφόρμας κι αυτό δεν αρέσει στην πλατφόρμα;».

Συμπληρώνει πως το έντονο fact checking έκανε πράγματι κάποιους χρήστες να αποστασιοποιούνται και να μην παράγουν περιεχόμενο, με αποτέλεσμα να υπάρξουν αντιδράσεις, ενώ διατυπώνει την εκτίμηση ότι το ζήτημα είναι πώς θα βρούμε νέες μεθόδους για να αντιμετωπίσουμε την παραπληροφόρηση, χωρίς οικονομική εξάρτηση από τις μεγάλες πλατφόρμες.

Η καθηγήτρια επισημαίνει ακόμα πως η εκπαίδευση, ήδη από το δημοτικό, είναι απολύτως απαραίτητη, ώστε οι πολίτες να είναι ενημερωμένοι και υποψιασμένοι γύρω από την παραπληροφόρηση και τη χρήση της τεχνολογίας για την παραγωγή της. Για παράδειγμα, λέει, σε ενημερωτικές εκδηλώσεις που γίνονται με τη συμμετοχή παιδιών δημοτικού, τα πιτσιρίκια μπορούν να καταλάβουν τι είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη, αλλά όταν εμφανίζεται μπροστά τους μια πληροφορία συναισθηματικά φορτισμένη, θα την επεξεργαστούν με τρόπο που τείνει περισσότερο στην αποδοχή -δεν θα σκεφτούν «ωπ, αυτό είναι ψέμα!», αλλά «μήπως είναι αλήθεια»;

Είναι λογοκρισία το fact-checking;

«Γνωρίζαμε εδώ και καιρό ότι το πρόγραμμα (fact-checking της Meta) πήγαινε προς κατάργηση, γιατί υπήρχαν πολιτικές πιέσεις και ανοιχτές απειλές προς τον Ζάκερμπεργκ» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο 33χρονος Στάμος Αρχοντής, μέλος της κοινότητας fact-checking από το 2016. Είναι λογοκρισία το fact-checking; τον ρωτάμε. «Νομίζω πως μια πρώτη απάντηση σε αυτό το ερώτημα σχετίζεται με το ποιος ελέγχει τους ελεγκτές. Η Μeta δεν ξεκινούσε συνεργασίες με οποιονδήποτε. Έπρεπε να έχεις πιστοποίηση από το Διεθνές Δίκτυο Ελέγχου Γεγονότων και για να την πάρεις γινόταν έλεγχος για την πολιτική σου ανεξαρτησία, την οικονομική διαφάνεια, την έλλειψη προκαταλήψεων και άλλα -κι ο έλεγχος αυτός γινόταν κάθε χρόνο. Δεύτερον, λογοκρισία θα ήταν η αφαίρεση συγκεκριμένων αναρτήσεων ή ιδεών. Oι fact-checkers όμως εξέταζαν αν ένα άρθρο περιέχει παραπληροφόρηση και ετοίμαζαν ένα κείμενο, το οποίο τελικά θα αξολογούταν καθαρά και μόνο από την ίδια τη Meta. Δεν κατέβαιναν οι αναρτήσεις, αλλά επισημαίνονταν τα σημεία με ψευδείς πληροφορίες -αν και βέβαια μειωνόταν η απήχηση των δημιουργών αν υπήρχαν επαναλαμβανόμενες ειδοποιήσεις» απαντά.

Προσθέτει πως εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι η ίδια η Μeta επαινούσε το 2024 το πρόγραμμα του fact-checking από τρίτους, με άρθρο στο μπλογκ της, στο οποίο αναφερόταν ότι όταν τοποθετείται ετικέτα ελέγχου γεγονότων σε μια ανάρτηση, το 95% των ανθρώπων δεν κάνει «κλικ» για να τη δει. Επιπλέον, σε αναφορά που κατέθεσε η Meta στην Κομισιόν μετά τις Ευρωεκλογές για τα αποτελέσματα του προγράμματος fact-checking στο πλαίσιο αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης, αυτό χαρακτηριζόταν επιτυχές και αναφερόταν ότι «κατά μέσο όρο 48% των χρηστών οι οποίοι ξεκίνησαν να μοιράζονται αναρτήσεις που είχαν αξιολογηθεί από οργανισμό fact-checking στο Facebook και 44% στο Instagram, δεν ολοκλήρωσαν τον διαμοιρασμό μετά την αυτόματη ενημέρωση που έλαβαν από την πλατφόρμα για το γεγονός ότι η ανάρτηση που ήθελαν να μοιραστούν είχε αξιολογηθεί».

 H απόφαση του Ζάκερμπεργκ για κατάργηση του fact-checking «έρχεται πακέτο» με την ενεργοποίηση των λεγόμενων «community notes***», που ήδη εφαρμόζει ο Έλον Μασκ στο «Χ» (πρώην Twitter), τα οποία υποτίθεται ότι μπορούν να το αντικαταστήσουν επαρκώς. Μπορούν όντως; «Τα community notes υπήρχαν στο Twitter πολύ πριν το αναλάβει ο Μασκ. ‘Oταν ξανάνοιξε η πλατφόρμα υπό τον Μασκ, εγγραφήκαμε για να δούμε πώς λειτουργεί το σύστημα και βρήκαμε …χάος. Ο κάθε ανώνυμος χρήστης, χωρίς καμία πιστοποίηση, μπορούσε να γράψει σχόλιο για μια ανάρτηση (και αναλόγως με τις αρνητικές ψήφους που συγκέντρωνε αυτή, μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ακατάλληλη). Τα community notes είναι ενδιαφέρουσα ιδέα, αλλά δεν θα λειτουργούσαν καλά, ιδίως σε περιόδους -για παράδειγμα- πανδημίας. Αν υπήρχε αυτή η δυνατότητα την περίοδο του 2021, θα είχε δημιουργηθεί το απόλυτο χάος» λέει. Τεράστιο ζήτημα είναι επίσης η έξωθεν παρέμβαση, π.χ, από τη ρωσική κυβέρνηση, που πέρα από τις ομάδες με ανθρώπους που πληρώνονται για να διαχέουν παραπληροφόρηση, επιστρατεύει και bots με Τεχνητή Νοημοσύνη. «Φανταστείτε αυτά τα bots να μπορούν ν’ ανοίξουν και να ψηφίζουν community notes» επισημαίνει.

Σημειώνει δε, ότι δεν αποκλείεται η κατάργηση του fact-checking σε Facebook και Ιnstagram και στην Ευρώπη, Ενδεικτικά αναφέρει οτι βάσει δήλωσης εκπροσώπου της Κομισιόν στο Reuters, η αλλαγή από το fact-checking στα community notes, θεωρητικά δεν θα ήταν απαγορευτική: «εκπρόσωπος της Κομισιόν», αναφέρεται στο τηλεγράφημα του Reuters, μας ανέφερε ότι η ΕΕ δεν καθορίζει την μορφή που θα πρέπει να έχει ο έλεγχος του περιεχομένου, και συνεπώς τα community notes θα μπορούσαν να είναι μια εναλλακτική». Παράλληλα, κατά τον κ.Αρχοντή δεν αποκλείεται να ανοίξει ο δρόμος για ένταση της ρητορικής μίσους, καθώς ο CEO της Meta, σε βίντεό του, ανέφερε μεταξύ άλλων πως αίρονται οι περιορισμοί σε ορισμένες συζητήσεις για τη μετανάστευση και το κοινωνικό φύλο. «Η τάση είναι προς μια πλατφόρμα πολύ πιο επιθετική, με λιγότερη ασφάλεια για κάποιες κοινωνικές ομάδες και με πολύ περισσότερη ασυδοσία στα fake news» υποστηρίζει.

*Πρόκειται για μέτρηση που λαμβάνει υπόψη όλες τις μορφές αλληλεπίδρασης με μια ανάρτηση (κλικ, likes, σχόλια, κοινοποιήσεις, προβολές)

   **Η διαδικασία κατά την οποία το περιεχόμενο στα μέσα αξιολογείται και -αν υπάρχει ανάγκη- τροποποιείται από εκπροσώπους της ψηφιακής κοινότητας, ώστε να είναι εναρμονισμένο με τις προδιαγραφές της θετικής διάδρασης μεταξύ των μελών

   ***Οι σημειώσεις εφαρμόζονται σε δυνητικά παραπλανητικό περιεχόμενο, με βάση συμφωνία των ίδιων των χρηστών της πλατφόρμας.

- ΑΠΕ