Ο μόλις τριών ημερών Όσκαρ Λουντ κοιμάται ήσυχα κι ωραία στην κούνια του, σκεπασμένος με την πολύχρωμη κουβέρτα του, δίπλα στη μητέρα του, σε δωμάτιο μαιευτηρίου στο Τάλιν, την πρωτεύουσα της Εσθονίας. Στο ίδιο δωμάτιο, ο πατέρας του ανοίγει το λάπτοπ του και εγγράφει τον νεογέννητο γιο του στα κρατικά μητρώα. Βάζει την ταυτότητά του, καταχωρίζει το αγοράκι και τέλος. Ούτε χαρτιά, ούτε πιστοποιητικά, ούτε ληξιαρχεία, ούτε γνήσια υπογραφής, ούτε πηγαινέλα στα γραφεία, ούτε ουρές, ούτε τίποτα. Ο μικρός Όσκαρ είναι ήδη εγγεγραμμένος Εσθονός πολίτης.
Η μικρή χώρα του 1,3 εκατ. πολιτών βαδίζει ολοταχώς στην κατεύθυνση της πλήρως ηλεκτρονικής διακυβέρνησής της, με στόχο να μειώσει τη γραφειοκρατία– αυτόν τον έχει ήδη πετύχει πανηγυρικά- να ενισχύσει τη διαφάνεια και να ενισχύσει την οικονομική ανάπτυξη. Την ώρα που πολλές χώρες κάνουν μικρά βήματα προς την online διεκπεραίωση των συναλλαγών με τον πολίτη, το «πείραμα» της Εσθονίας αποκαλύπτει πώς μπορεί να είναι η αλληλεπίδραση με το κράτος για τις μελλοντικές γενιές. Και πολλοί λένε χαρακτηριστικά πως η Εσθονία είναι στην πραγματικότητα e-σθονία.
Χρειάζεσαι μία συνταγή; Είναι online. Χρειάζεσαι κάποιον στη δημοτική αρχή; Δεν υπάρχουν ουρές- ούτε καν στα περιβόητα, σε άλλες χώρες, τμήματα δίκυκλων και οχημάτων. Η Εσθονία έχει δημιουργήσει μία πλατφόρμα που υποστηρίζει την ηλεκτρονική αναγνώριση και την ψηφιακή υπογραφή, επιτρέποντας έτσι και ενθαρρύνοντας την επικοινωνία χωρίς τους τόνους χαρτιού, που απαιτούνται σε άλλες χώρες, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο τομέα.
Υπάρχουν βέβαια ακόμα μερικά πράγματα που δεν μπορείς να κάνεις ηλεκτρονικά στην Εσθονία: να παντρευτείς, να πάρεις διαζύγιο και να μεταβιβάσεις περιουσία. Κι αυτό όχι επειδή δεν γίνεται, αλλά επειδή η κυβέρνηση κρίνει πως σε μερικά σημαντικά γεγονότα θα πρέπει κανείς να συμμετέχει με φυσική παρουσία.
Τη φετινή Άνοιξη, η εσθονική κυβέρνηση έχει στόχο να προχωρήσει ακόμα περισσότερο. Εάν, για παράδειγμα, ο μικρός Όσκαρ γεννιόταν μερικούς μήνες μετά, η εγγραφή του στα μητρώα του κράτους θα γινόταν αυτόματα, και οι γονείς του θα λάμβαναν απλώς ένα e-mail που θα καλωσόριζε τον γιο τους στο εσθονικό έθνος.
Στόχος της Εσθονίας, όπως λέει στο AP ο Marten Kaevats, εθνικός «ψηφιακός σύμβουλος» της χώρας, είναι η κυβέρνηση να στηρίζει τους πολίτες της χωρίς να μπαίνει στη μέση ή να γίνεται εμπόδιο. «Σε έναν ιδανικό κόσμο, όταν ένα παιδί γεννιέται κανείς από τους γονείς του δεν θα χρειάζεται να κάνει αίτηση για τίποτα: για να λάβει άδεια μητρότητας, για να πάρει κρατική στήριξη για το παιδί, για να βρει θέση σε παιδικό σταθμό, για να καταχωρίσει το όνομα του παιδιού. Όλες αυτές οι διαφορετικές υπηρεσίες θα εκτελούνται αυτόματα».
Από την πλευρά του ο Siva Vaidhyanathan από το Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια επισημαίνει πως άλλες χώρες έχουν πολλά να μάθουν. Η Εσθονία αφιέρωσε χρόνο για την ενίσχυση της ασφάλειας και της ιδιωτικότητας στο μοντέλο της, σε αντίθεση με τις αποτυχημένες αντίστοιχες προσπάθειες ιδιωτικών εταιρειών να παρέχουν ασφαλή συστήματα online ψηφοφορίας στις ΗΠΑ, για παράδειγμα. «Και το κομμάτι της ευθύνης του κράτους είναι μέρος της διαδικασίας» εξηγεί.
Οι Εσθονοί δείχνουν να έχουν σε μεγάλο βαθμό αποδεχτεί και «αγκαλιάσει» αυτό το σύστημα παρά την παγκόσμια ανησυχία για τη διαρροή προσωπικών στοιχείων και τη δράση των χάκερ. Οι πολίτες μπορούν να δουν ποια στοιχεία τους είναι διαθέσιμα και εάν κυβερνητικές υπηρεσίες ή ιδιωτικοί θεσμοί έχουν πρόσβαση σε αυτά. «Για να καλλιεργήσεις εμπιστοσύνη είναι απαραίτητο να έχεις διαφάνεια» ξεκαθαρίζει ο Indrek Onnik, project manager του συστήματος στο οποίο στηρίζεται το ψηφιακό οικοδόμημα της Εσθονίας. «Γι’ αυτό οι πολίτες έχουν πρόσβαση στα στοιχεία τους. Και γι’ αυτό μπορούν να δουν εάν κάποια και ποια έχουν χρησιμοποιηθεί από την κυβέρνηση».
Η πλατφόρμα στηρίζεται σε λογισμικό που ονομάζεται X-Road, ένα αποκεντρωμένο σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών που συνδέει μεταξύ τους βάσεις δεδομένων. Η εξερχόμενη πληροφορία φέρει ψηφιακή υπογραφή και κρυπτογραφείται, η εισερχόμενη επικυρώνεται και καταγράφεται. Η κυβέρνηση διαθέτει και «plan B» αποκατάστασης των ψηφιακών υπηρεσιών σε περίπτωση επίθεσης ή κυβερνοεπίθεσης. Πρόκειται για «πρεσβείες» πληροφοριών σε χώρες όπως το Λουξεμβούργο, server δηλαδή που θεωρούνται εσθονικό έδαφος και μπορούν να δώσουν στην κυβέρνηση τη δυνατότητα να στηρίξει το ψηφιακό της οικοδόμημα και αλλού, εάν χρειαστεί.
Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, είναι προφανές πως η ζωή των πολιτών γίνεται απλούστερη όταν δεν χρειάζεται να εμπλακούν στον κυκεώνα εγγράφων, υπογραφών, επικυρώσεων, σφραγίδων, διάφορων παράβολων και λοιπών «παρακλαδιών» της γραφειοκρατίας ων ουκ έστι αριθμός. Ταυτόχρονα όμως υπάρχουν και οικονομικά οφέλη.
Το όλο σχέδιο, με έτος εκκίνησης το 1997, αποτέλεσε τα θεμέλια για τον ανθηρό τεχνολογικό τομέα της Εσθονίας. Η πιο διάσημη τεχνολογική «εξαγωγή» της είναι αναμφίβολα το Skype, που εξαγοράστηκε από τη Microsoft το 2011 έναντι 8,5 εκατομμυρίων δολαρίων. Η επίδραση του τεχνολογικού τομέα είναι ωστόσο πολύ μεγαλύτερη από αυτή τη σημαντική εξαγορά, καθώς ο τομέας IT και οι επικοινωνίες αποτελούσαν πέρσι το 5,9% της οικονομίας της χώρας.
Και η κυβέρνηση φιλοδοξεί να αυξήσει ακόμα περισσότερο αυτό το ποσοστό, με το πρόγραμμα «e-residency», που επιτρέπει σε επιχειρηματίες από όλο τον κόσμο να ανοίξουν επιχείρηση στην Εσθονία ή να εγγράψουν την επιχείρησή τους στα μητρώα της, αποκτώντας πρόσβαση στο αυτοματοποιημένο και μη γραφειοκρατικό σύστημά της αλλά στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Περισσότεροι από 51.000 άνθρωποι από 167 χώρες είχαν υποβάλει αίτηση έως τον περασμένο Δεκέμβριο, με κόστος 100 ευρώ ο καθένας.
Δεν πρόκειται πάντως για ένα αποτέλεσμα που ήρθε εύκολα. Όταν η Εσθονία κήρυξε την ανεξαρτησία της το 1991, η οικονομία ήταν τόσο πίσω που η χώρα χρειάστηκε να τη χτίσει από την αρχή. Η ηγεσία της αναζήτησε έναν κλάδο, έναν τομέα, στον οποίο η χώρα να μπορούσε να γίνει ανταγωνιστική, με δεδομένο πως ούτε βιομηχανία υπήρχε, ούτε φυσικοί πόροι. Αποφάσισε έτσι πως αυτός είναι η τεχνολογία των πληροφοριών και το ίντερνετ, ένας χώρος που ήταν τότε τόσο καινούριος όσο και το νεοσύστατο κράτος (το οποίο γεννήθηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης).
Το 2002 η εθνική ταυτότητα έγινε ψηφιακή και όλες οι συναλλαγές με την εφορία γίνονταν online. Το 2003 η κυβέρνηση άρχισε να λειτουργεί χωρίς έντυπα. Οι Εσθονοί ψηφίζουν ηλεκτρονικά από το 2005.
Όταν η χώρα χρειάστηκε να αντικαταστήσει το σύστημα τηλεφωνίας, που μετρούσε από τη δεκαετία του ’30, η Φινλανδία πρόσφερε δωρεάν το αναλογικό σύστημα της δεκαετίας του ’70. Όμως ο πρώην πρόεδρος Toomas Hendrik Ilves υποστήριξε πως η κυβέρνηση πρέπει να απορρίψει την προσφορά και να επενδύσει στην ψηφιακή τεχνολογία. «Ο μόνος τρόπος να τα καταφέρουμε ήταν να στραφούμε στην ψηφιακή τεχνολογία» τόνισε από το Πανεπιστήμιο Στάνφορντ και το Hoover Institution. «Εκεί είχαμε μία ευκαιρία να είμαστε ανταγωνιστικοί».
Ο Ilves, που μεγάλωσε στις ΗΠΑ και ήρθε σε επαφή με τους υπολογιστές στο σχολείο, πρότεινε τα παιδιά να έχουν από νωρίς πρόσβαση. Η κυβέρνηση άρχισε να φτιάχνει εργαστήρια υπολογιστών στα σχολεία. Οι τράπεζες στήριξαν την κίνηση, καθώς μείωνε την ανάγκη να διατηρούν παραρτήματα στις αγροτικές περιοχές. Οι τραπεζικές συναλλαγές γίνονται σήμερα στην Εσθονία online σε ποσοστό που υπερβαίνει το 99%.
Το εάν το σύστημα που δοκιμάστηκε και λειτουργεί μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε μεγαλύτερες χώρες είναι ένα ερώτημα προς το παρόν αναπάντητο τονίζει ο Zvika Krieger, επικεφαλής τεχνολογικής πολιτικής και συνεργασιών του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ. Αυτό που είναι αποδοτικό σε μια μικρή προοδευτική χώρα δεν είναι απαραίτητο πως θα λειτουργεί εξίσου σε μεγάλες δημοκρατίες όπως οι ΗΠΑ ή η Ινδία.
«Όταν προσθέτεις περισσότερο κόσμο, διαφορετικά ρίσκα, περισσότερα επίπεδα διακυβέρνησης στην πόλη, τη χώρα αλλά και σε τοπικό επίπεδο, η κατάσταση γίνεται και πιο πολύπλοκή» λέει. «Η Εσθονία είναι μια καλή ‘πιλοτική’ περίπτωση. Τώρα το ερώτημα είναι εάν άλλες χώρες θα βρουν την επιτυχία της αρκετά ελκυστική ώστε να αποφασίσουν να πάρουν το ρίσκο και να προσπαθήσουν σε μεγαλύτερη κλίμακα».
Η ίδια η χώρα θεωρεί την προσέγγισή της πρότυπο σύγχρονης δημοκρατίας- το αντίθετο δηλαδή από την πρόθεση αυταρχικών καθεστώτων να χρησιμοποιήσουν την ψηφιακή τεχνολογία για να ελέγξουν τους πολίτες τους. Κατά τον Ilves, η μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα χτίζει την εμπιστοσύνη και βελτιώνει τη διακυβέρνηση. «Οι Εσθονοί μισούν τους πολιτικούς τους όσο και οι πολίτες άλλων χωρών» λέει. «Αλλά τουλάχιστον, εφόσον η διοίκηση του κράτους λειτουργεί πολύ καλά και αποτελεσματικά, οι πολίτες εμπιστεύονται το σύστημα».
Ο Αντρέις Λουντ, πατέρας του μικρού Όσκαρ, συμφωνεί. Η ψηφιακή διακυβέρνηση, λέει, κάνει τη ζωή τόσο ευκολότερη που αξίζει κάθε πιθανό κίνδυνο ασφαλείας. Ούτως ή άλλως, προσωπικά στοιχεία μπορούν να υποκλαπούν και από συστήματα που βασίζονται σε χάρτινα έγγραφα και φακέλους. «Εάν κάποιος πραγματικά θέλει τα στοιχεία μου, θα τα βρει ούτως ή άλλως» λέει, επικαλούμενος ανάλογα παραδείγματα από πολύ προστατευμένα συστήματα.
Τα όσα θετικά αναγνωρίζουν οι Εσθονοί πολίτες επισημαίνουν και πολίτες ξένων χωρών που επωφελούνται ήδη από το πρόγραμμα «e-residency», όπως η επαγγελματίας ξεναγός Arzu Altinay, που είδε τη δουλειά της να παίρνει την κατιούσα ακολουθώντας την κρίση στην Τουρκία και τους κλυδωνισμούς στην οικονομία της. Σήμερα διοργανώνει ξεναγήσεις με την εταιρεία της σε 16 πόλεις της Ευρώπης. «Το e-residency έσωσε τη δουλειά και την οικογένειά μου» τονίζει.
«Η Εσθονία προσφέρει όλες τις διοικητικές υπηρεσίες ηλεκτρονικά και χωρίς έντυπη υποχρέωση. Ως ψηφιακός νομάς αυτό είναι ένα όνειρό μου που έγινε πραγματικότητα» λέει ο 36χρονος Γερμανός Christoph Hübner, που εργάζεται ευρισκόμενος στην Ταϊλάνδη.
Η διαδικασία είναι απλή, λένε όσοι την έκαναν ήδη, και κοστίζει όσο τα 100 ευρώ της αίτησης. Η αστυνομία της Εσθονίας διεξάγει έλεγχο για τον ενδιαφερόμενο και στη συνέχεια, σε 4-6 εβδομάδες, του δίνει την ψηφιακή του ταυτότητα, είτε στο Τάλιν είτε στέλνοντάς τη σε κάποια εσθονική πρεσβεία στον κόσμο. Μετά, η έναρξη της επιχείρησης παίρνει περίπου 20 λεπτά. «Στο Βερολίνο θα χρειάζονταν μήνες, και δεν πιάνω καν τι θέμα των πληρωμών που πρέπει να γίνουν εκ των προτέρων ή τα τέλη συμμετοχής σε επιμελητήρια, ενώσεις κτλ. Αυτό που μου αρέσει περισσότερο στην εσθονική λύση είναι πως η κεντρική ιδέα είναι ότι η κυβέρνηση είναι υπηρεσία. Αυτό είναι κάτι που δεν υπάρχει καν ως αντίληψη στη Γερμανία» εξηγεί.
Οι αρχικές δυσκολίες, όπως η υποχρέωση να μεταβεί ο ενδιαφερόμενος στην Εσθονία για να ανοίξει τραπεζικό λογαριασμό λύθηκαν τον φετινό Ιανουάριο. Υπάρχουν ωστόσο ζητήματα που παραμένουν άλυτα, όπως το ποια δικαιώματα επακριβώς συνοδεύουν την ψηφιακή ταυτότητα, καθώς δίνει πρόσβαση στις ψηφιακές υπηρεσίες της Εσθονίας και το δικαίωμα ηλεκτρονικής υπογραφής αλλά δεν επιτρέπει στους κατόχους της να ταξιδεύουν στην ΕΕ.
Όσο για το εάν η Εσθονία απλώς εξαργυρώνει τη φορολογία των επιχειρήσεων, που κυμαίνεται στο 20%, συχνά χρειάζεται να υπερασπιστεί τον εαυτό της απέναντι στις κατηγορίες πως αποτελεί ακόμα έναν, πιθανώς πιο διακριτικό, φορολογικό παράδεισο.
«Ο βασικός λόγος για να έχει κανείς την επιχείρησή του στην Εσθονία είναι ο βαθμός ηλεκτρονικής εξυπηρέτησης και η πρόσβαση στην ευρωπαϊκή αγορά» ξεκαθαρίζει ο Aru. «Οι εταιρείες εξακολουθούν να υποχρεούνται να καταβάλλουν φόρους στις χώρες όπου πραγματικά παράγουν αξία». Επίσης, όλοι οι «e-resident» επιχειρηματίες έχουν την υποχρέωση να κρατούν βιβλία και να έχουν μια πραγματική, όχι ηλεκτρονική, διεύθυνση στην Εσθονία.
Σύμφωνα με τον Mari Aru, υπεύθυνο οικονομικών και εμπορίου στην πρεσβεία της Εσθονίας στο Βερολίνο, το πρόγραμμα e-residency συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας του, φέρνοντας φορολογικά έσοδα από όλο τον κόσμο και ενισχύοντας τους διπλωματικούς της δεσμούς. Όπως λέει, το πρόγραμμα έχει ήδη φέρει περισσότερα χρήματα από όσα κόστισε, αν και τον Δεκέμβριο έκλεισε μόλις τέσσερα χρόνια λειτουργίας και η ολοκλήρωσή του αναμένεται το 2025.