Για τον Μαρκ Ζάκερμπεργκ το 2018 ξεκίνησε χαλαρά, με τον ίδιο σε δίμηνη γονική άδεια να απολαμβάνει τις χαρές της οικογένειας και του να είναι ένας από τους ισχυρότερους και πλουσιότερους ανθρώπους του πλανήτη. Και κλείνει μετά από την κλιμάκωση των αποκαλύψεων για τον ρόλο τού Facebook στις ζωές των χρηστών και την υπονόμευση της ίδιας της Δημοκρατίας.
Μια ανάσα πριν το 2019, το δημοφιλέστερο μέσο κοινωνικής δικτύωσης του κόσμου (με 2,2 δισ. χρήστες) παραμένει στο θρόνο του, αλλά η λάμψη του θαμπώνει και οι πιέσεις για περιορισμό της ισχύος του είναι ισχυρότερες από ποτέ και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Κι ενώ εξακολουθεί να σαρώνει -μαζί με την Google και τους άλλους διαδικτυακούς κολοσσούς- τα παγκόσμια διαφημιστικά έσοδα, οι χρηματιστηριακές αγορές ποντάρουν όλο και λιγότερο στην ανάπτυξή του: Οι μετοχές του Facebook έχουν χάσει πάνω από 27% της αξίας τους στο αμερικανικό χρηματιστήριο από τις αρχές της χρονιάς.
Μια υπόσχεση που δεν τηρήθηκε
Ο ίδιος ο Ζάκερμπεργκ είχε θέσει ως προσωπική του πρόκληση για το 2018 την “επιδιόρθωση” του Facebook: «Ο κόσμος ανησυχεί και νιώθει διχασμένος, και το Facebook έχει πολλή δουλειά να κάνει -είτε για να προστατεύσει την κοινότητά μας [το Facebook] από την κατάχρηση και το μίσος, αμυνόμενο απέναντι στην ανάμιξη κρατών είτε διασφαλίζοντας ότι ο χρόνος που περνά κανείς στο Facebook θα αξίζει. Προσωπική μου πρόκληση για το 2018 είναι να εστιάσω στην επιδιόρθωση αυτών των σημαντικών ζητημάτων. Δεν θα αποτρέψουμε όλα τα λάθη ή την κατάχρηση, αλλά σήμερα κάνουμε πολλά λάθη κατά την εφαρμογή των πολιτικών μας και την αποφυγή κακής χρήση των εργαλείων μας. Αν πετύχουμε φέτος, τότε στο τέλος του 2018 θα είμαστε σε πολύ καλύτερο δρόμο», έγραψε σε μια ανάρτηση στις 4 Ιανουαρίου 2018.
Το τέλος του 2018 έφτασε και ο δρόμος δεν μοιάζει καλύτερος. Αντιθέτως, η νέα αλγοριθμική πολιτική της πλατφόρμας, που προωθεί την ανάπτυξη και αξιοποίηση των ομάδων/κοινοτήτων έναντι της ανάδειξης των ειδήσεων, όπως συνέβαινε μέχρι και το 2017, διαπιστώνεται πως υπονομεύει ακόμη περισσότερο τον πλουραλισμό και την διάδοση διαφορετικών απόψεων. Την ίδια ώρα αποκαλύπτεται πως τα δεδομένα των χρηστών του είναι εμπορεύσιμα με τρόπους που οι ίδιοι δεν φαντάζονται, που οι αρχές δεν ελέγχουν και που τα στελέχη του Facebook δεν αποκαλύπτουν μέχρι να τους ξεσκεπάσει κάποιος άλλος.
Η χρονιά των μεγάλων αποκαλύψεων
Το 2018 ήταν, λοιπόν, η χρονιά των ακόμη μεγαλύτερων αποκαλύψεων για το πώς ο αυτός ο τεράστιος διαδικτυακός δημόσιος χώρος που λέγεται Facebook χειραγωγεί την διάδοση και διόγκωση των πληροφοριών, του λόγου και των ιδεών, με εισπρακτικά κίνητρα, με αδιαφάνεια και ανεξέλεγκτα, εμπορευόμενο τα προσωπικά δεδομένα των χρηστών του. Μεταξύ άλλων μάθαμε ότι τα ονόματα όλων των χρηστών και των φίλων τους είναι προσβάσιμα από την μηχανή αναζήτησης Bing της Microsoft, χωρίς τη συγκατάθεσή τους, και ότι οι πλατφόρμες Nexflix και Spotify μπορούν να διαβάζουν όλα τα προσωπικά μηνύματά μας στο Messenger. Επίσης, το ίδιο το Facebook παραδέχτηκε μέσω μιας “ανεξάρτητης” έρευνας που δημοσίευσε τον περασμένο Οκτώβριο, την ευθύνη του για τη χρήση της πλατφόρμας ως πεδίο προπαγάνδας και διάδοσης μίσους σε βάρος των προσφύγων Ροχίνγκια της Μιανμάρ. Με τον ίδιο τρόπο έχει καταγγελθεί κατά καιρούς ότι λειτουργεί ως πεδίο προπαγάνδας κυβερνήσεων και άλλων συμφερόντων.
Μαζί με αυτές, ήρθαν και οι αποκαλύψεις για το πώς τα στελέχη της εταιρείας ανέπτυξαν μια επιθετική εκστρατεία σίγασης της κριτικής σε βάρος της πλατφόρμας. Όπως έγραψαν οι Times, ο ίδιος ο Ζάκερμπεργκ, ως επικεφαλής της εταιρείας και κάτοχος του 60% των μετοχών της, και η Σέριλ Σάντμπεργκ, ως επικεφαλής λειτουργίας της, αγνόησαν για καιρό και προσπάθησαν να αποσιωπήσουν προειδοποιήσεις στελεχών για τις κακές χρήσεις της πλατφόρμας, ενώ ταυτόχρονα επιχειρούσαν να αντιστρέψουν την κριτική που δέχονταν, σε βάρος των ανταγωνιστών τους.
Οι επικριτές και οι “εχθροί”
Δεν έκαναν, για παράδειγμα, τίποτα όταν το 2015 ο Ντόναλντ Τραμπ χρησιμοποίησε την πλατφόρμα του Facebook για να διασπείρει την αντι-μουσουλμανική υβριστική ρητορική του, προκειμένου να μην δυσαρεστήσουν τους συντηρητικούς ψηφοφόρους. Κι όταν εργαζόμενοι της πλατφόρμας προειδοποίησαν ότι είχαν εντοπίσει τη δράση Ρώσων κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών του 2016 στις ΗΠΑ -εν μέσω οξύτατης δημόσιας διαμάχης για την ανάμειξη της Ρωσίας σε αυτές- υποβάθμισαν τα ευρήματα, για να μην τους κατηγορήσουν οι Ρεπουμπλικάνοι ως φιλο-Δημοκρατικούς.
Οι New York Times, με τη σειρά τους αποκάλυψαν, τον περασμένο Νοέμβριο, την πρόσληψη από το Facebook μια εταιρείας προκειμένου να δυσφημίσει ακτιβιστές που του ασκούσαν κριτική, συνδέοντάς τους με τον Τζορτζ Σόρος, μια εκστρατεία για τον χαρακτηρισμό άλλων επικριτών ως αντισημίτες, καθώς και την εντολή στα στελέχη της εταιρείας να χρησιμοποιούν μόνο κινητά android, ως απάντηση σε κάποια κριτική του επικεφαλής της Apple για το Facebook.
Ενώπιον του Κογκρέσου
Οι περσινές αποκαλύψεις δεν ήταν οι πρώτες, ήρθαν να προστεθούν σε αυτές που συσσωρεύονταν τα προηγούμενα χρόνια. Το 2018, όμως, ήταν διαφορετικό. Ήταν η πρώτη φορά που ο Ζάκερμπεργκ αναγκάστηκε να λογοδοτήσει δημοσίως για τις πρακτικές της εταιρείας, στο αμερικανικό Κογκρέσο. Τον Φεβρουάριο ξέσπασε το κομβικό σκάνδαλο της Cambridge Analytica, της εταιρείας που συσσώρευε και επεξεργαζόταν μαζικά τα προσωπικά δεδομένα 87 εκατομμυρίων χρηστών, στο πλαίσιο της προεκλογικής καμπάνιας του Τραμπ. Δεν πέρασαν δύο μήνες και ο ίδιος ο επικεφαλής του δικτύου κλήθηκε να λογοδοτήσει σε μια ακρόαση στη Γερουσία, όπου παραδέχτηκε ότι η ρύθμιση του Facebook είναι “αναπόφευκτη”.
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση οι ανησυχίες για την ισχύ της πλατφόρμας αντιμετωπίστηκαν κυρίως με τον νέο Κανονισμό για την προστασία των προσωπικών δεδομένων (GDPR), που δίνει στους χρήστες μεγαλύτερο έλεγχο των δεδομένων που συλλέγονται από τρίτους. Η στάση της ΕΕ εκλαμβάνεται ως πιο παρεμβατική από αυτή των ΗΠΑ. Αλλά και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού τα πράγματα αναμένεται να δυσκολέψουν μετά την επικράτηση των Δημοκρατικών στις ενδιάμεσες εκλογές και την ανάκτηση της πλειοψηφίας στη Βουλή των Αντιπροσώπων, καθώς στελέχη του κόμματος έχουν προαναγγείλει σκληρότερη στάση.
Περισσότερο από τις πολιτικές ισορροπίες, όμως, ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ ίσως πρέπει να φοβάται την απαξίωση της πλατφόρμας στα μάτια των χρηστών. Τα τελευταία σκάνδαλα τού έχουν κοστίσει τη μαζική αποχώρηση κυρίως νέων και εφήβων συνδρομητών, δηλαδή του πιο δυναμικού κοινού, που οποιοσδήποτε στη θέση του θα ήθελε να διατηρήσει. Αλλά καθώς τα φετινά 15α γενέθλια του Facebook πλησιάζουν, το ίδιο μοιάζει με έφηβο που χάνει τους καλύτερούς του φίλους.