Οι άνθρωποι έπρεπε πάντα να γνωρίζουν τί τους απειλεί, τί βλάπτει ή εξυπηρετεί τους άλλους. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, μόνο μια χούφτα ισχυρών, ηγεμόνων, θρησκευτικών, εμπόρων είχε το μονοπώλιο της πληροφορίας, από την κατασκευή της έως την κυκλοφορία της.
Οι δωρεάν πληροφορίες, που διαδίδονται από τα μέσα ενημέρωσης προσβάσιμες σε όλους και συγκεντρώνονται από επαγγελματίες που αναζητούν την αλήθεια, είναι το αποτέλεσμα μιας πρόσφατης, απροσδόκητης, συναρπαστικής ιστορίας. Και τώρα βρίσκονται υπό απειλή. Πώς ξεχωρίζεται το σωστό από το λάθος; Η πληροφορία από την απόσπαση της προσοχής; Ποιά είναι η σχέση μεταξύ ενημέρωσης, πειστικότητας, διδασκαλίας, διασκέδασης; Πώς θα αντισταθεί η δημοκρατία σε μορφές λογοκρισίας και επιτήρησης; Πώς θα επηρεάσει η τρέχουσα και η μελλοντική πλημμύρα πληροφοριών, αληθινές ή ψευδείς, τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τα μεγάλα ζητήματα του σήμερα και του αύριο; Τα κοινωνικά δίκτυα, ως εργαλεία γενικευμένης επιτήρησης, που καθιστούν τον καθένα δημοσιογράφο του εαυτού του, θα παρασυρθούν από ένα ισχυρότερο τεχνολογικό κύμα; Θα αντικατασταθούν οι δημοσιογράφοι από ευφυείς μηχανές ή θα παραμείνουν αναντικατάστατοι παράγοντες της δημοκρατίας;
Στο άρθρο αυτό γίνεται αναφορά στο βιβλίο του συγγραφέα Jacques Attali με θέμα «Histoire des medias, des signaux de fumee aux reseaux sociaux et apres» Ed. Fayard, p. 524, 20/01/2021 και σε μια συνέντευξη του ίδιου συγγραφέα στο περιοδικό Le Point, 22 Avril 2021, 100-101.
To θέμα της συνέντευξης ήταν: «GAFA, είναι όπως τα σαγόνια του καρχαρία».
Ιστορική διαδρομή
Ο συγγραφέας αρχίζει τη συγγραφή του βιβλίου με μια σειρά σημαντικών ερωτήσεων.
– Τί άλλαξε η παρούσα πανδημία στον τρόπο που επικοινωνούμε;
– Πώς ελέγχεται η ροή των φημών και των ψεύτικων ειδήσεων;
– Ποιά μέσα θα επιβιώσουν από την τρέχουσα κρίση;
– Πότε ξεκινήσαμε να μαθαίνουμε και πώς;
– Ποιός δημοσίευσε την πρώτη εφημερίδα;
– Ποιός ήταν ο πρώτος δημοσιογράφος;
– Θα εξακολουθούν να υπάρχουν εφημερίδες, ραδιόφωνα, τηλεοράσεις, κοινωνικά δίκτυα, δημοσιογράφοι, το 2050;
– Και το 2100; Θα μποροέσουμε ακόμη να διακρίνουμε το αληθινό από το λάθος;
– Θα επικοινωνήσουμε όλοι μια μέρα μέσω της σκέψης;
– Πώς να χρησιμοποιήσουμε τις μελλοντικές τεχνολογίες για να κατανοήσουμε τον κόσμο, να πούμε την αλήθεια, να ενωθούμε, να ενεργήσουμε, να αποφύγουμε νέες καταπιέσεις και να κατακτήσουμε νέες ελευθερίες.
Στις πρώτες εκαντοντάδες χιλιετίες της ιστορίας, σχεδόν όλοι οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση μόνο σε πληροφορίες που μπορούν να μάθουν από τις οικογένειές τους, τις φυλές, τους επισκέπτες, τους εισβολείς και τη γύρω φύση. Πιο πρόσφατα, αρχίζουν να ενημερώνονται από τους πολιτικούς, στρατιωτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες των αυτοκρατοριών στις οποίες ανήκουν τα χωριά τους και που τους επιβάλουν νόμους και φόρους.
Για άλλες τρεις χιλιετίες, προκειμένου να επικοινωνήσουμε, ικανοποιούμαστε με την αποστολή σημάτων, μιλώντας, φωνάζοντας, τραγουδώντας, κάνοντας μουσική και χαρακτική σε πέτρα, ύφασμα, καλάμι. Οι πολύτιμες πληροφορίες κυκλοφορούν εμπιστευτικά μεταξύ πριγκίπων, στρατηγών και εμπόρων. Η γραπτή επικοινωνία παραμένει αποκλειστικά για τους ισχυρούς, οι οποίοι στη συνέχεια γνωστοποιούν τις παραγγελίες τους στους ανθρώπους.
Στη συνέχεια, πριν από δέκα αιώνες στην Κίνα και πριν από πέντε αιώνες στην Ευρώπη, το τυπογραφείο έκανε τη διανομή κειμένων λίγο πιο εύκολη, η οποία δεν χρειάζεται πλέον να αντιγραφεί με το χέρι.
Στην Ευρώπη, μόνο τα άτομα που μπορούν να διαβάσουν, πολύ λίγα, έχουν πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες, για μεγάλο χρονικό διάστημα που προέρχονται κυρίως από ιδιωτική αλληλογραφία. Στο τέλος του 18ου αιώνα, στην Ολλανδία, στη συνέχεια στην Αγγλία, στις ΗΠΑ και παρασκηνιακά στη Γαλλία, εμφανίστηκαν άτομα των οποίων η δουλειά ήταν να αναζητήσουν και να επαληθεύσουν πληροφορίες, στη συνέχεια να τις μεταδώσουν, οι λεγόμενοι δημοσιογράφοι. Στον υπόλοιπο κόσμο, αυτοί οι επαγγελματίες δεν εμφανίστηκαν παρά στα τέλη του 19ου αιώνα.
Δημοσιογραφία
Η δημοσιογραφία αποτελεί ένα σπουδαίο επάγγελμα, απαραίτητο για τη δημοκρατία η οποία όμως πολλές φορές «τραυλίζει». Είναι ένα επάγγελμα της ελευθερίας, της αλήθειας, της μάχης. Βρίσκεται πολλές φορές σε δύσκολη θέση ανάμεσα στις δυνάμεις του χρήματος (που στις δημοκρατίες εξακολουθούν να έχουν τα μεγαλύτερα μέσα ενημέρωσης σήμερα, συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών δικτύων) και των δυνάμεων της τάξης (οι οποίες στις δικτατορίες, εξακολουθούν να ελέγχουν όλα τα δίκτυα επικοινωνίας σήμερα).
Είναι ένα επάγγελμα που συχνά παραπλανάται από την παραγωγή ψευδών σκανδάλων, συκοφαντιών.
Ακόμη, είναι ένα επάγγελμα που απειλείται με εξαφάνιση, όταν οι τεχνολογίες επιτρέπουν σε όλους να το ασκήσουν, χωρίς όριο ή έλεγχο της αλήθειας, να μιλήσουν μόνοι τους σε κοινότητες των οποίων μόνο τα κοινωνικά δίκτυα έχουν τα κλειδιά.
Τέλος, είναι ένα επάγγελμα πιο απαραίτητο από ποτέ για να παρακολουθούμε τα γεγονότα, να καταγγείλουμε σκάνδαλα, να επισημάνουμε ψευδείς ειδήσεις, να προκαλέσουμε συζητήσεις και να αντιμετωπίσουμε αντιφατικές απόψεις.
Μέσα μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ)
Ο συγγραφέας αναφέρει ότι τα ΜΜΕ «παλεύουν» παντού για να διαδώσουν την αλήθεια και να δώσουν ζωή στην ελευθερία της γνώμης. Άλλα ΜΜΕ υποκύπτουν στην εξουσία. Ακόμη άλλοι διαδίδουν, λίγο πολύ εν γνώση τους, ψευδείς πληροφορίες, μάταιες ειδήσεις, περιφρονητικούς χαρακτηρισμούς, χωρίς να διακρίνουν τί είναι σημαντικό από τι δεν είναι, εκτός από την ικανότητα του θορύβου. Δυστυχώς, λίγα από τα μέσα ενημέρωσης σήμερα έχουν καταλάβει ότι οι άνθρωποι θέλουν ενημερώνοντάς τους να τους προσφέρουν μέσα δράσης.
Το αύριο και η «τεμαχιοποίηση» των GAFA
Τί θα απομείνει από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τη δημοκρατία, όταν είναι δυνατόν το αληθινό να γίνει δυσδιάκριτο; Πότε θα γίνει πλήρως δημόσια όλη η ιδιωτική ζωή; Πότε τα ίδια τα κοινωνικά δίκτυα θα ξεπεραστούν από ευφυείς μηχανές ικανές να παράγουν ατελείωτα άρθρα, ανεξέλεγκτες φήμες, ασταμάτητη προπαγάνδα; Πότε θα πολλαπλασιαστούν τα μέσα επιτήρησης και της αστυνομίας πέρα από αυτό που μπορεί να φανταστεί κανείς σήμερα; Και όταν γεννιούνται άλλες «τρελές» τεχνολογίες, φαινομενικά αβάσιμες και όμως, όπως θα δούμε, επικείμενες.
Τεχνολογίες από τις οποίες μπορούμε να πάρουμε το καλύτερο, να κατανοήσουμε τον κόσμο, να πούμε την αλήθεια, να ενώσουμε, να δράσουμε, να υπερασπιστούμε και να εμβαθύνουμε τη δημοκρατία και να οικοδομήσουμε δύσκολες ελευθερίες.
Για τον J. Attali, οδηγούμαστε σε μια κοινωνία ναρκισσιστών και μοναχικών ατόμων, πρέπει να ακούμε αυτούς που σκέφτονται διαφορετικά από εμάς και είμαστε έτοιμοι να αλλάξουμε γνώμη.
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δημιουργούν δύσκολες καταστάσεις. Με την πανδημία, διέδωσαν ψευδείς πληροφορίες που σκότωσαν, κυρίως συμβουλεύοντας θεραπείες χωρίς επαλήθευση. Για τους GAFA (Google, Amazon, Facebook, Apple), τους θεωρεί όπως τα σαγόνια του καρχαρία. Μας μένουν δέκα χρόνια για να σταματήσουμε την επέκτασή τους (βλ. Επίσης, Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Εσκαντάρ, Ψηφιακός καπιταλισμός, καπιταλισμός της πλατφόρμας, καπιταλισμός της επίβλεψης, Πολυτεχνείο Κρήτης, Τρίτη 1 Δεκεμβρίου 2020). Οι Ευρωπαίοι δεν μπορούν να κάνουν τίποτα χωρίς τη βοήθεια της κυβέρνησης των ΗΠΑ. Αυτή η τελευταία μπορεί να επιβάλλει οι αλγόριθμοι που χρησιμοποιούνται να γίνουν δημόσιοι.
Οι GAFA έχουν μετατραπεί σε δημόσιες υπηρεσίες, επειδή παρέχουν μια υπηρεσία γενικού ενδιαφέροντος. Η απόφαση του Προέδρου Biden έναντι των φορολογικών παραδείσων, δείχνει ότι είναι πιθανόν.
Ο συγγραφέας προτείνει την τεμαχιοποίηση των GAFA ως εξής:
Η Google μπορεί να χωρισθεί σε τέσσερις δραστηριότητες.
– Μηχανή αναζήτησης
– Android
– Διαχείριση διαφημίσεων
– Άλλα επαγγέλματα.
Η Amazon, το λιγότερο σε τρεις δραστηριότητες.
– Αγορά
– Διαφήμιση
– Cloud.
H Facebook, το λιγότερο σε τέσσερις.
– Messenger
– Instagram.
Πρέπει επίσης να τους απαγορευθεί να εξαγοράζουν καινοτομίες, κυρίως αυτές που σχετίζονται με αλγόριθμους.
Αυτό προφανώς θα είναι πολύ δύσκολο, διότι αυτές οι εταιρείες έχουν σημαντικά μέσα αντιποίνων, και αυτό θα είναι δυνατό μόνο με τη συμφωνία της αμερικανικής κυβέρνησης.
Συμπερασματικά, το να διαθέτεις μια πληροφορία που κανείς άλλος δεν κατέχει ακόμη, είναι μια εξαιρετική δύναμη που όλοι γνωρίζουμε από την Αρχαιότητα.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, για παράδειγμα στη Βοστώνη, έστελναν ανθρώπους στο λιμάνι για να συλλέξουν πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση στην Ευρώπη, από τους επιβάτες και τους καπετάνιους των πλοίων που μόλις έφταναν. Σήμερα, αυτό το πλεονέκτημα μετράται σε εκατοστά του δευτερολέπτου.
Τέλος, ο συγγραφέας τονίζει ότι είναι απαραίτητο να διαβάσουμε τις μακρές ιστορίες των μέσων ενημέρωσης. Έτσι θα κατανοήσουμε ποιοί είμαστε, πού πηγαίνουμε και πώς μπορούμε να ελέγξουμε το πεπρωμένο μας.
Έχουμε δημοσιεύσει προηγούμενες επιστημονικές εργασίες του J. Attali ως εξής:
1. Κ. Ζοπουνίδης, Πώς να προστατευθούμε από προσεχείς κρίσεις, Πολυτεχνείο Κρήτης, Κυριακή 24 Φεβρουαρίου 2019.
2. Κ. Ζοπουνίδης, Τί είναι ο δείκτης θετικότητας των επιχειρήσεων; Πολυτεχνείο Κρήτης, Τετάρτη 21 Οκτωβρίου 2020.
* Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France