Η ψηφιακή μετάβαση της Δικαιοσύνης μπορεί να επιφέρει πολλαπλά οφέλη, για τους πολίτες και την κοινωνία όσο και για τις επιχειρήσεις και την οικονομία. Οι ωφέλειες αυτές αναδεικνύονται από την εμπειρία ευρωπαϊκών χωρών που έχουν ήδη προχωρήσει σε σημαντικά βήματα τεχνολογικού μετασχηματισμού: Ενδεικτικά η εμπειρία άλλων χωρών της ΕΕ που βρίσκονται κοντά στον μέσο όρο δείχνει ότι η επίλυση αστικών και εμπορικών υποθέσεων μπορεί να ολοκληρώνεται μέσα σε έξι μήνες, καθώς η δυνατότητα ψηφιακής επικοινωνίας μεταξύ των εμπλεκομένων συντομεύει τους χρόνους τόσο των προπαρασκευαστικών σταδίων, όσο και της δικαστικής διαδικασίας. Τέλος, η μείωση των έγχαρτων διαδικασιών και της γραφειοκρατίας αποδεσμεύει πόρους, ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν σε άλλες κρίσιμες ανάγκες του συστήματος Δικαιοσύνης.
Τα οφέλη της ψηφιακής δικαιοσύνης
- Μειωμένοι χρόνοι και κόστη απόδοσης Δικαιοσύνης: Χώρες που έχουν κάνει βήματα τεχνολογικού μετασχηματισμού, επιλύουν αστικές και εμπορικές υποθέσεις σε διάστημα μικρότερο των 6 μηνών.
- Περιορισμός μετακινήσεων: Η διασυνδεσιμότητα μειώνει την ανάγκη φυσικής παρουσίας των διαδίκων, και συντομεύει τους χρόνους της προπαρασκευαστικής αλλά και της δικαστικής διαδικασίας.
- Πιο παραγωγική αξιοποίηση των πόρων, αποδεσμεύοντας σημαντικό αριθμό λειτουργών για άλλες κρίσιμες ανάγκες του συστήματος Δικαιοσύνης.
- Απλοποίηση / επιτάχυνση συνδεδεμένων δημόσιων υπηρεσιών, με πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα για τη Δημόσια Διοίκηση: ψηφιοποίηση συνδεδεμένων μητρώων (π.χ. ΓΕΜΗ, μητρώα αφερεγγυότητας), διεύρυνση χρήσης ψηφιακών συστημάτων διαχείρισης φακέλων, ασφάλεια δεδομένων, κ.ά.
- Αποτελεσματικότερη απόδοση δικαιοσύνης σε διασυνοριακές διαφορές, επιτρέποντας την αξιοποίηση μηχανισμών όπως το Ευρωπαϊκό Δικαστικό Δίκτυο για αστικές και εμπορικές υποθέσεις.
Η σημασία της ταχύτερης απονομής δικαιοσύνης
Η ταχύτητα και η ποιότητα της απονομής Δικαιοσύνης συνδέονται τόσο με την ασφάλεια δικαίου, πολιτών και επιχειρήσεων, όσο και με τη συνολική ποιότητα του επιχειρηματικού, και κοινωνικού, περιβάλλοντος. Αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την προσέλκυση επενδύσεων και για την ενίσχυση της σχέσης εμπιστοσύνης ανάμεσα στο σύνολο και τη δημόσια διοίκηση. Επίσης, η καθυστέρηση των δικαστικών αποφάσεων, παρατείνει την αβεβαιότητα, αυξάνει το ρίσκο για τους επενδυτές, και αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για επενδύσεις. Η εμπειρία από άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ, δείχνει πως η ψηφιακή μετάβαση του συστήματος απονομής Δικαιοσύνης αποτελεί καταλυτικό βελτιωτικό παράγοντα για τη μείωση του χρόνου, τη διαφάνεια, και, άρα, για την ενδυνάμωση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς.
Στην Ελλάδα, ο χρόνος οριστικής επίλυσης μιας δικαστικής διαφοράς για τις επιχειρήσεις ξεπερνά τα 4,5 χρόνια (στοιχεία 2020). Το γεγονός ότι πρόκειται για το μεγαλύτερο χρόνο στην ΕΕ27 (υπερδιπλάσιο της Πορτογαλίας και της Σλοβακίας, που έχουν επιταχύνει σημαντικά την ψηφιοποίηση των συστημάτων και προσεγγίζουν πλέον τον ευρωπαϊκό μ.ό.) δυσχεραίνει τις ελληνικές επιχειρήσεις στην καθημερινότητά τους, αλλά και την επενδυτική ανταγωνιστικότητα της οικονομίας. Η επιτάχυνση και η διεύρυνση της ψηφιοποίησης των διεπαφών του δικαστικού συστήματος μπορούν να απελευθερώσουν πόρους τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα, που παραμένουν εγκλωβισμένοι σε γραφειοκρατικές διαδικασίες.
Η απονομή δικαιοσύνης στην Ελλάδα σήμερα
Το γεγονός ότι τα δικαστήρια ακόμα λειτουργούν κυρίως με έγχαρτες διαδικασίες περιορίζει τη δυνατότητα διαχείρισης του απαραίτητου αριθμού υποθέσεων, με αποτέλεσμα ο ρυθμός επίλυσης αστικών και εμπορικών υποθέσεων να διαμορφώνεται στην 24η θέση στην ΕΕ. Οι καθυστερήσεις που δημιουργούνται στα πρωτοβάθμια δικαστήρια μεταφράζονται σε 3 εκκρεμείς υποθέσεις για κάθε 100 πολίτες στο τέλος κάθε έτους (21η θέση της ΕΕ), καθώς συχνά απαιτούνται 18 μήνες για μια αστική ή εμπορική υπόθεση.
Παράλληλα, υπάρχει έλλειψη κουλτούρας ψηφιακών διεπαφών, με τις ψηφιακές καταθέσεις δικογράφων να αποτελούν μόλις το 7% του συνόλου, παρόλο που παρέχεται η σχετική τεχνολογική δυνατότητα. Τέλος, η χώρα είναι ουραγός στη χρήση τεχνολογίας και ψηφιακών εργαλείων επικοινωνίας από δικαστήρια και εισαγγελίες, στην online πρόσβαση στη δικαστική διαδικασία από το κοινό και τις επιχειρήσεις, και στην έκδοση μηχαναγνώσιμων δικαστικών αποφάσεων.
Οι σημαντικές, διαρκείς, προσπάθειες για την ψηφιοποίηση της δικαιοσύνης, ειδικά στο πλαίσιο της υλοποίησης της Βίβλου Ψηφιακού Μετασχηματισμού με την υποστήριξη του Ταμείου Ανάκαμψης, είναι κρίσιμο να ευοδωθούν. Συγκεκριμένα, προβλέπονται 30 έργα για τον ψηφιακό μετασχηματισμό της Δικαιοσύνης, ενώ το αρμόδιο Υπουργείο υλοποιεί ένα πρόγραμμα ψηφιακών δράσεων ύψους άνω των €300 εκ. Μεταξύ των σημαντικότερων έργων της Βίβλου Ψηφιακού Μετασχηματισμού, καταγράφεται η διεύρυνση των Ολοκληρωμένων Συστημάτων Διαχείρισης Δικαστικών Υποθέσεων (ΟΣΔΔΥ), η ενεργοποίηση του ηλεκτρονικού πινακίου, η ανάπτυξη δικτύου παροχής υπηρεσιών τηλεδιάσκεψης σε δικαστήρια και σωφρονιστικά καταστήματα, η ψηφιοποίηση των διαδικασιών επίδοσης, η ένταξη δικαστικών υπηρεσιών στο gov.gr, η διαλειτουργικότητα αυτού με συστήματα δικαστηρίων, η ένταξη μαθημάτων για τη χρήση τεχνολογιών στο πρόγραμμα σπουδών της Εθνικής Σχολής Δικαστών, η συγκρότηση γραφείου συλλογής και επεξεργασίας δικαστικών στατιστικών στοιχείων (JustStat), η ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων και μήνυσης, ο ψηφιακός διοικητικός φάκελος και δικογραφία, κ.ά. Παρά τα βήματα που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη, το ελληνικό δικαστικό σύστημα εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από χαμηλό βαθμό τεχνολογικής διείσδυσης, όπως αποτυπώνεται σε δείκτες μελετών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Παγκόσμιας Τράπεζας, της Ένωσης Δικαστών και Εισαγγελέων, κ.ά.
Προτάσεις του ΣΕΒ για την μετάβαση στη Δικαιοσύνη 2.0
- Ψηφιοποίηση και διαλειτουργικότητα μητρώων και βάσεων δεδομένων της Δημόσιας Διοίκησης (π.χ. υποθηκοφυλακεία, δήμοι, πολεοδομίες).
- Κωδικοποίηση των διάσπαρτων νομοθετικών ρυθμίσεων για τη χρήση ΤΠΕ στη Δικαιοσύνη, οι οποίες μάλιστα συχνά διαφοροποιούνται ανά δικαστικό κλάδο και διαδικασία.
- Συντονισμένη προώθηση της χρήσης και λειτουργίας των ΟΣΔΔΥ για ψηφιακή υποβολή δικογράφων, με τρόπο ενιαίο στους τρεις κλάδους δικαίου και σε όλα τα δικαστήρια της χώρας.
- Επενδύσεις σε σύγχρονο τεχνολογικό εξοπλισμό και υποδομές πληροφορικής και επικοινωνίας σε όλα τα δικαστήρια, και ειδικά εκείνα που εξυπηρετούν απομακρυσμένες κοινότητες και κοινωνίες (ενδεικτικά το δίκτυο σε αρκετά περιφερειακά δικαστήρια λειτουργεί με προβλήματα).
- Επένδυση στις ψηφιακές δεξιότητες δικαστικών υπαλλήλων και νομικών, για την αποτελεσματική και ασφαλή αξιοποίηση των τεχνολογιών στην απονομή Δικαιοσύνης.
- Αξιοποίηση ώριμων νομικών τεχνολογιών (legal tech), όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η τεχνολογία blockchain, η εικονική και επαυξημένη πραγματικότητα, με τη βοήθεια των οποίων θα μπορούσε να αναπτυχθεί πλήθος εφαρμογών.
- Διεύρυνση της υποχρεωτικής χρήσης των διαθέσιμων ψηφιακών μέσων, όπως η ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων (σήμερα η χρήση τους δεν ξεπερνάει το 7%).
- Ανωνυμοποίηση και άνοιγμα των δεδομένων της δικαιοσύνης, όπως αποφάσεις δικαστηρίων, χρόνοι ολοκλήρωσης και πληροφορίες για την εξέλιξη των δικών, για την ενίσχυση της διαφάνειας.
- Ψηφιακή αναβάθμιση των μέσων της διασυνοριακής δικαστικής συνεργασίας σε υποθέσεις εμπορικού και επιχειρηματικού ενδιαφέροντος, που θα επιτρέψει και καλύτερη αξιοποίηση των δυνατοτήτων του ευρωπαϊκού συστήματος ηλεκτρονικής δικαιοσύνης.
- Αποτελεσματικότερη υλοποίηση των έργων ψηφιακού μετασχηματισμού της Δικαιοσύνης, λαμβάνοντας υπόψη ότι τα πολλά έργα που βρίσκονται σε εξέλιξη από προηγούμενα σχέδια δράσης, από τη Βίβλο Ψηφιακού Μετασχηματισμού και το μηχανισμό JustStat.
- Αξιοποίηση πρόσθετων χρηματοδοτικών εργαλείων για την ψηφιοποίηση όχι μόνο του κλάδου της Δικαιοσύνης, αλλά και όλων των συνδεδεμένων δημόσιων υπηρεσιών.
Η μετάβαση στη Δικαιοσύνη 2.0 αποτελεί μόνο μια από τις σημαντικές διαστάσεις για τη βελτίωση της απονομής δικαιοσύνης στη χώρα μας. Ο ΣΕΒ θα συνεχίσει να διαμορφώνει και να καταθέτει προτάσεις για τη γενικότερη βελτίωση των διαδικασιών απονομής δικαιοσύνης.
- Οι επιδόσεις της Δικαιοσύνης στην Ελλάδα σήμερα
Η ποιότητα, αλλά και η ταχύτητα, απονομής Δικαιοσύνης αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο μιας υγειούς κοινωνίας και οικονομίας σε ένα εύρυθμο σύστημα με ισονομία, κοινωνική ειρήνη, και εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Αποτελεί εγγυητή της ομαλής λειτουργίας της οικονομίας με ασφάλεια δικαίου, και κρίσιμο παράγοντα για την προσέλκυση και πραγματοποίηση επενδύσεων και την ανάληψη παραγωγικής πρωτοβουλίας και επιχειρηματικού ρίσκου.
Η ταχεία και αποτελεσματική υιοθέτηση ψηφιακών λύσεων και σύγχρονων τεχνολογιών για την απόδοση Δικαιοσύνης επηρεάζει όλες τις επιχειρήσεις, ανεξαρτήτως μεγέθους και κλάδου, και όλες τις μορφές οικονομικής δραστηριότητας.
Η εμπειρία σε άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ δείχνει ότι η ψηφιακή μετάβαση της Δικαιοσύνης μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά για το κοινωνικό σύνολο και την επιχειρηματικότητα, μειώνοντας τους χρόνους περαίωσης τυπικών διαδικασιών, ενισχύοντας τα επίπεδα διαφάνειας κατά τη λήψη δικαστικών αποφάσεων – και άρα ενδυναμώνοντας την εμπιστοσύνη στη Δικαιοσύνη. Παράλληλα, αναβαθμίζει ουσιαστικά την επενδυτική ελκυστικότητα και ανταγωνιστικότητα μιας οικονομίας.
Στην Ελλάδα, οι χρονοβόρες διαδικασίες κατά την εκδίκαση των περισσότερων κατηγοριών υποθέσεων αποτελούν πρόσκομμα στην ανάπτυξη επιχειρηματικότητας στη χώρα. Έτσι, υπονομεύεται η προσπάθεια διαμόρφωσης ενός φιλικού στις επενδύσεις επιχειρηματικού τοπίου, που θα υποστηρίζεται από υψηλού βαθμού αποτελεσματικότητα και εμπιστοσύνη θεσμούς.
Πάνω από 4,5 χρόνια ο χρόνος οριστικής επίλυσης μιας δικαστικής διαφοράς για τις ελληνικές επιχειρήσεις το 2020, σύμφωνα με την έκθεση Doing Business της Παγκόσμιας Τράπεζας [1]. Αυτή η επίδοση κατατάσσει την Ελλάδα 146η μεταξύ 190 χωρών και στην τελευταία θέση στην ΕΕ (Δ1). Το εύρημα αυτό συνάδει και με τα συμπεράσματα της Τράπεζας της Ελλάδος στην Ενδιάμεση Έκθεση Νομισματικής Πολιτικής (12/2021), όπου η ψηφιοποίηση της δικαιοσύνης συμπεριλαμβάνεται στις μεταρρυθμίσεις που πρέπει να επιταχυνθούν προς όφελος της οικονομίας.
Πάνω από 1,5 χρόνο ο μέσος χρόνος επίλυσης αστικών και εμπορικών υποθέσεων στα πρωτοβάθμια δικαστήρια. Σύμφωνα με το EU Justice Scoreboard (2022), η Ελλάδα το 2019 εμφάνιζε το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στην ΕΕ για την επίλυση μιας αστικής ή εμπορικής υπόθεσης με 637 ημέρες (πάνω από 1,5 χρόνο) (Δ2), επίδοση που την περίοδο της πανδημίας εκτιμάται ότι επιδεινώθηκε.
Μόλις το 86% των αστικών και εμπορικών υποθέσεων επιλύονται στα πρωτοβάθμια δικαστήρια, που επιλύουν μόνο το 86% των εισερχόμενων υποθέσεων (24η θέση στην ΕΕ) (Δ3). Το εύρημα καταδεικνύει τις δυσκολίες διαχείρισης του όγκου των υποθέσεων και τα περιθώρια βελτίωσης στη λειτουργία του ελληνικού δικαστικού συστήματος. Σημειώνεται πάντως ότι μόνο 11 χώρες έχουν ποσοστό επίλυσης πολύ κοντά ή πάνω από 100%.
Σχεδόν 3 εκκρεμείς αστικές και εμπορικές υποθέσεις ανά 100 κατοίκους στα πρωτοβάθμια δικαστήρια. Οι ανωτέρω καθυστερήσεις, όπως είναι φυσικό οδηγούν σε υψηλό αριθμό υποθέσεων που παραμένουν σε εκκρεμότητα στο τέλος του έτους (Δ4). Η επίδοση που τοποθετεί την Ελλάδα στην 21η θέση της ΕΕ.
Όσο το σύστημα απονομής Δικαιοσύνης λειτουργεί με έγχαρτες και γραφειοκρατικές διαδικασίες – πολλές εκ των οποίων εξυπηρετούν ανάγκες προηγούμενων δεκαετιών, μη συμβατών με την ψηφιακή οικονομία – θα δυσκολεύεται να ανταπεξέλθει στην ρύθμιση οικονομικών ή άλλων διαφορών, πλήττοντας το αίσθημα ασφάλειας δικαίου πολιτών, επενδυτών και επιχειρήσεων.
- Η ψηφιακή Δικαιοσύνη σήμερα
Η Ελλάδα καλείται να καλύψει σημαντική απόσταση στη χρήση τεχνολογίας από το δικαστικό σύστημα. Σύμφωνα με EU Justice Scoreboard (2022), η χώρα είναι ουραγός στη χρήση τεχνολογίας και ψηφιακών εργαλείων επικοινωνίας από δικαστήρια και εισαγγελίες, στην online πρόσβαση στη δικαστική διαδικασία από το κοινό και επιχειρήσεις, και στην έκδοση μηχαναγνώσιμων δικαστικών αποφάσεων, ενώ υπάρχουν ελάχιστοι κανόνες για τη χρήση τεχνολογίας στα δικαστήρια. Το αναπτυσσόμενο – αλλά ακόμα χαμηλό – επίπεδο ψηφιακών υποδομών, εργαλείων και δεξιοτήτων συντελεί στους ιδιαίτερα αργούς ρυθμούς περαίωσης δικαστικών διαδικασιών. Γίνεται διαρκής προσπάθεια την εισαγωγή και χρήση ηλεκτρονικών μέσων στο σύστημα Δικαιοσύνης, που όμως περιλάμβαναν μέτρα αποσπασματικού χαρακτήρα, χωρίς υποχρεωτικότητα, και με διαφορετικό βαθμό παρέμβασης σε κάθε κλάδο δικονομίας (πολιτική, ποινική, διοικητική). Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια βρίσκονται σε εξέλιξη σημαντικές πρωτοβουλίες, όπως το ολοκληρωμένο ψηφιακό πλαίσιο λειτουργίας των δικαστηρίων, η ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων και μήνυση, ο ψηφιακός διοικητικός φάκελος και δικογραφία, οι ψηφιακές επιδόσεις κ.ά.
30 έργα για τη Δικαιοσύνη στη Βίβλο Ψηφιακού Μετασχηματισμού 2020-2025.
Αν και υπάρχουν καθυστερήσεις στην υλοποίηση, τα έργα που προβλέπονται από τη Βίβλο Ψηφιακού Μετασχηματισμού αποτελούν ειλημμένες δεσμεύσεις, και είναι πλήρως εναρμονισμένα με τα Συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για την Ψηφιοποίηση της Δικαιοσύνης (Οκτώβριος 2020) και τη σχετική εργαλειοθήκη, όπως και τη Στρατηγική της ΕΕ για την ηλεκτρονική δικαιοσύνη 2019-2023, με γνώμονα την Ενιαία Ψηφιακή Αγορά και το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Διαλειτουργικότητας.
Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Δικαστικών Υποθέσεων
Η καθιέρωση ενός ενιαίου ψηφιακού πλαισίου για τη Δικαιοσύνη ξεκίνησε με το Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Δικαστικών Υποθέσεων Διοικητικής Δικαιοσύνης[2] (ΟΣΔΔΥ-ΔΔ) το 2015 (www.adjustice.gr), και το Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Δικαστικών Υποθέσεων Πολιτικής & Ποινικής Δικαιοσύνης[3] (ΟΣΔΔΥ-ΠΠ) το 2014 (www.solon.gov.gr). Στα ΟΣΔΔΥ εντάχθηκαν αρχικά τα δικαστήρια Αθήνας, Πειραιά, Θεσσαλονίκης και Χαλκίδας το 2019, ενώ σήμερα βρίσκεται σε εξέλιξη η ανάπτυξη πλατφόρμας για την οριζόντια λειτουργία τους. Η τήρηση των προβλεπόμενων χρονοδιαγραμμάτων υπογραμμίζεται από την Έκθεση Ενισχυμένης Εποπτείας της ΕΕ (11/2021) ως κομβικής σημασίας για την εξέλιξη του εγχειρήματος, καθώς ο διαγωνισμός για την ένταξη όλων των δικαστηρίων στα ΟΣΔΔΥ μετατέθηκε από τον Οκτώβριο 2021 κατά έξι μήνες. Μέχρι την ολοκλήρωση του έργου, τα εκτός ΟΣΔΔΥ δικαστήρια εξακολουθούν είτε να έχουν αυτόνομα πληροφοριακά συστήματα, είτε να μην έχουν καν σύστημα.
Ηλεκτρονικό Πινάκιο
Ξεκίνησε πιλοτικά στο Πρωτοδικείο Αθηνών το Δεκέμβριο 2021, και ανέδειξε πώς η ψηφιοποίηση διευκολύνει τόσο τους λειτουργούς της Δικαιοσύνης, όσο και τους διαδίκους. Το Μάρτιο 2022 ξεκίνησε η ανάπτυξη ενός εκτεταμένου πληροφοριακού συστήματος για τη δημοσίευση της πορείας των πινακίων και των εκθεμάτων όλης της χώρας στο διαδίκτυο, σε πραγματικό χρόνο.
Υπηρεσίες τηλεδιάσκεψης
Από το Μάρτιο 2022 υλοποιείται έργο για την ανάπτυξη και λειτουργία του δικτύου παροχής υπηρεσιών τηλεδιάσκεψης σε δικαστήρια και σωφρονιστικά καταστήματα ανά την Ελλάδα, καλύπτοντας τις ανάγκες Πολιτικών, Ποινικών και Διοικητικών Δικαστηρίων (Πρωτοδικεία και Εφετεία), του ανακριτικού έργου (Πρωτοδικεία) και των αιτημάτων δικαστικής συνδρομής, πράγμα που θα επιτρέψει την ελαχιστοποίηση των μετακινήσεων μαρτύρων και κατηγορουμένων.
Ψηφιακές επιδόσεις εγγράφων
Η ψηφιοποίηση των διαδικασιών επίδοσης εγγράφων από την Ελληνική Αστυνομία θεσμοθετήθηκε με τον Ν. 4937/2022, με τα προς επίδοση έγγραφα να εκδίδονται μέσω του gov.gr[4]. Κάτι τέτοιο επιταχύνει την απονομή της δικαιοσύνης, μειώνει το κόστος των επιδόσεων, καθώς και τον αριθμό των αστυνομικών και δικαστικών υπαλλήλων που είναι επιφορτισμένοι με την επίδοση ποινικών εγγράφων, δίχως να παραβλάπτονται τα δικαιώματα των διαδίκων και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της δίκης. Η ψηφιοποίηση της διαδικασίας επίδοσης των περίπου 1,5 εκ. δικογράφων και άλλων εγγράφων που χειρίζεται –ετησίως– μέχρι σήμερα η Ελληνική Αστυνομία θα αποδεσμεύσει περίπου 1.500 αστυνομικούς, οι οποίοι θα επιστρέψουν στα αμιγώς αστυνομικά καθήκοντά τους, προς όφελος των πολιτών. Επιπλέον, με σχετική ΚΥΑ, ηλεκτρονικά θα επιδίδονται και τα έγγραφα από τους δικαστικούς επιμελητές, μέσω του Συστήματος Ηλεκτρονικών Επιδόσεων (ΣΗΕ) που έχει αναπτυχθεί από την Ομοσπονδία Δικαστικών Επιμελητών Ελλάδας[5]. Η ψηφιοποίηση της διαδικασίας επιτρέπει τη διενέργεια πολύ μεγαλύτερου αριθμού επιδόσεων σε συντομότερο χρονικό διάστημα, με τον ίδιο βαθμό ασφάλειας, αλλά και την απ’ ευθείας γνωστοποίηση στον παραλήπτη χωρίς να απαιτείται θυροκόλληση.
Υπηρεσίες μέσω της Ενιαίας Ψηφιακής Πύλης GOV.GR
Πλέον παρέχεται πρόσβαση στους πολίτες σε 30 δικαστικές και διοικητικές υπηρεσίες διασυνδεδεμένων δικαστηρίων. Το gov.gr διαλειτουργεί με τα portals διοικητικών και πολιτικών/ποινικών δικαστηρίων, με υπηρεσίες όπως: πιστοποιητικό δικαστικής φερεγγυότητας, παρακολούθηση δικαστικών υποθέσεων, ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων για πολιτικά/ποινικά, διοικητικά δικαστήρια και το ΣτΕ, αντίγραφο ποινικού μητρώου, κ.ά. Η ενεργοποίηση επιπλέον υπηρεσιών με εστίαση στην επίλυση διαφορών για τις επιχειρήσεις, θα μείωνε τις σχετικές επιβαρύνσεις χρόνου και κόστους που πηγάζουν από τυπικές διαδικασίες.
Ψηφιακές δεξιότητες των Δικαστικών λειτουργών και εισαγγελέων
Για να καλλιεργηθούν οι κατάλληλες ψηφιακές δεξιότητες στο σύστημα Δικαιοσύνης, το πρόγραμμα σπουδών της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών εμπλουτίστηκε πρόσφατα με μαθήματα για τη χρήση τεχνολογιών, όπως εφαρμοσμένη πληροφορική (έρευνα σε νομικές βάσεις δεδομένων όπως ΟΣΔΔΥ-ΔΔ, χρήση office, ηλεκτρονική δικαιοσύνη στην ΕΕ), προσωπικά δεδομένα στην ψηφιακή εποχή, αρχές επεξεργασίας αυτών, συστήματα ΤΝ στη Δικαιοσύνη, αλγόριθμοι κ.ά., ενώ σχετικές προσθήκες έγιναν και για τους εισαγγελείς.
Συγκρότηση γραφείου συλλογής και επεξεργασίας δικαστικών στατιστικών στοιχείων (JustStat) Με το Ν. 4700/2020 (άρθρο 358) συστάθηκε στην κεντρική υπηρεσία του Υπουργείου Δικαιοσύνης γραφείο συλλογής και επεξεργασίας στατιστικών δεδομένων, για την καλύτερη λήψη αποφάσεων πάνω στη λειτουργία του δικαστικού συστήματος και τις ανάγκες πληροφοριακών συστημάτων. Τον Απρίλιο 2022 διαβιβάστηκε στο ΣτΕ προς νομοπαρασκευαστική επεξεργασία το σχέδιο Προεδρικού Διατάγματος για τη συγκρότηση, οργάνωση και λειτουργία του γραφείου JustStat.
Οι προκλήσεις σήμερα
Προκειμένου να καρπωθεί η οικονομία των ωφελειών της ψηφιακής ωρίμανσης της Δικαιοσύνης, είναι αναγκαίο να ενταθεί η προσπάθεια ψηφιακού μετασχηματισμού με συστηματικές και συντονισμένες ενέργειες. Παρά τα βήματα που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη, το ελληνικό δικαστικό σύστημα εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από χαμηλό βαθμό τεχνολογικής διείσδυσης, όπως αποτυπώνεται σε δείκτες μελετών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Παγκόσμιας Τράπεζας, της Ένωσης Δικαστών και Εισαγγελέων, κ.ά.
Επιτάχυνση έργων διαλειτουργικότητας και ψηφιοποίησης μητρώων, ώστε να είναι διαθέσιμα ευρέως και σε εύλογο – αλλά σύντομο – χρόνο. Στην Έκθεση Ενισχυμένης Εποπτείας (11/2021), η ΕΕ αναγνωρίζει την ψηφιοποίηση της Δικαιοσύνης ως καίρια διάσταση της σχέσης κράτους-επιχειρήσεων, και σημειώνει ως θετικά τα βήματα για την ψηφιοποίηση των μητρώων και την ανάπτυξη ψηφιακών μηχανισμών που συνδέουν τη Δικαιοσύνη με άλλες υπηρεσίες της δημόσιας διοίκησης (π.χ. υποθηκοφυλακεία, δήμοι, πολεοδομίες). Υπογραμμίζει, επίσης, την πρόθεση σχεδιασμού ψηφιακών εργαλείων με πρακτική σημασία για την επιχειρηματικότητα και την οικονομία, όπως πλατφόρμες για την επίλυση μικροδιαφορών, την υποβολή εκθέσεων από δικαστικούς επιμελητές για την εκτέλεση αποφάσεων, την καταγραφή εγγυήσεων σε δανειακές συμβάσεις, και την έκδοση εντολών πληρωμής.
Αύξηση χρήσης διαθέσιμων ψηφιακών μέσων: μόλις 7% οι ψηφιακές καταθέσεις δικογράφων μεταξύ 2018-2021. Παρ’ όλο που υπάρχει η δυνατότητα χρήσης του ηλεκτρονικού δικογράφου για διοικητικές και ποινικές δίκες, παρατηρείται (Ένωση Δικαστών και Εισαγγελέων, 10/2021) ότι: στα Διοικητικά Εφετεία Αθηνών, Θεσσαλονίκης και Πειραιά, οι καταθέσεις ηλεκτρονικών δικογράφων αποτελούν το 3,4% του συνόλου (2018-5.7.2021) (Δ5), στα Διοικητικά Πρωτοδικεία Θεσ/νίκης και Πειραιά το 5,6% (2019-5.7.2021) (Δ6), στα Εφετεία Αθηνών και Θεσ/νίκης μόλις το 0,2% (2018-2019), και στο Πρωτοδικείο Αθηνών το 4,8% (2019-2020). Στα Ειρηνοδικεία Αθηνών και Θεσσαλονίκης αγγίζουν το 11,8% (2018-2021) (Δ7).
Αντιμετώπιση ελλείψεων σε τεχνολογικό και ψηφιακό εξοπλισμό, υποδομές και δεξιότητες. Όπως επισημαίνουν η ΔιαΝΕΟσις (2019) και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Έκθεση Ενισχυμένης Εποπτείας, 11/2021), η μη χρήση τεχνολογιών για την εξ’ αποστάσεως παρουσία δικηγόρων, μαρτύρων και διαδίκων συνεπάγεται υψηλά κόστη μετακινήσεων και χρόνου περαίωσης βασικών δικαστικών και νομικών πράξεων, που επιβαρύνουν δυσανάλογα τις ευάλωτες και απομακρυσμένες κοινότητες, εντείνουν χωρικούς και γεωγραφικούς αποκλεισμούς, και παρατείνουν ανισότητες πρόσβασης στη δικαιοσύνη. Σε επίπεδο υποδομών, σημειώνονται διαχρονικές ελλείψεις τεχνολογικού εξοπλισμού και υποδομών συνδεσιμότητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανάγκη για την εγκατάσταση δικτύου δωρεάν wifi στο κτίριο του Πρωτοδικείου Αθηνών τέθηκε επίσημα μόλις το 2018, ενώ το wifi αρκετών περιφερειακών δικαστηρίων είναι μη λειτουργικό. Σε ό,τι αφορά τις ψηφιακές δεξιότητες, ο Ν. 4871/2021 (12/2021) προβλέπει κατάρτιση και υποχρεωτική επιμόρφωση των δικαστών σε νομικές τεχνολογίες (legal tech), συμπεριλαμβανομένης της τεχνητής νοημοσύνης.
- Προτάσεις για το ψηφιακό μέλλον της Δικαιοσύνης
Η επιτάχυνση και η διεύρυνση της ψηφιοποίησης των διεπαφών του δικαστικού συστήματος με τις επιχειρήσεις και τους πολίτες μπορούν να απελευθερώσουν πόρους τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα, που μέχρι σήμερα παραμένουν εγκλωβισμένοι σε έγχαρτες δικαστικές διαδικασίες, με εγγενή χαρακτηριστικά που δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες της ψηφιακής κοινωνίας και οικονομίας. Ενδεικτικές προτεραιότητες που μπορούν να συμβάλλουν σε αυτή την κατεύθυνση μπορούν να είναι:
- Ψηφιοποίηση και διαλειτουργικότητα μητρώων και βάσεων δεδομένων της Δημόσιας Διοίκησης. Η μη δυνατότητα ψηφιακής πρόσβασης σε αυτά συντελεί εκ των πραγμάτων στην αναποτελεσματική διάδραση επιχειρήσεων-δικαιοσύνης.
- Κωδικοποίηση διάσπαρτων νομοθετικών ρυθμίσεων για τη χρήση ΤΠΕ στη Δικαιοσύνη, οι οποίες μάλιστα διαφοροποιούνται ανά δικαστικό κλάδο και διαδικασία.
- Συντονισμένη προώθηση της χρήσης και λειτουργίας των ΟΣΔΔΥ για ψηφιακή υποβολή δικογράφων, με τρόπο ενιαίο στους τρεις κλάδους δικαίου και σε όλα τα δικαστήρια της χώρας.
- Επενδύσεις σε σύγχρονο τεχνολογικό εξοπλισμό και υποδομές πληροφορικής και επικοινωνίας σε όλα τα δικαστήρια, και ειδικά εκείνα που εξυπηρετούν απομακρυσμένες κοινότητες και κοινωνίες.
- Επενδύσεις στις ψηφιακές δεξιότητες δικαστικών υπαλλήλων και νομικών, ώστε δικαστές, εισαγγελείς, δικαστικό προσωπικό και λοιποί ασκούντες συναφή προς τη δικαιοσύνη επαγγέλματα να χρησιμοποιούν αποτελεσματικά και με ασφάλεια τις ψηφιακές τεχνολογίες και εργαλεία.
- Αξιοποίηση επαρκώς ώριμων νομικών τεχνολογιών (legal tech), όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η τεχνολογία αλυσίδας συστοιχιών (blockchain), η εικονική και η επαυξημένη πραγματικότητα (VR/AR), με τη βοήθεια των οποίων θα μπορούσαν να αναπτυχθούν εφαρμογές όπως η ανωνυμοποίηση των δικαστικών αποφάσεων, οι ψηφιακοί βοηθοί (chatbots), η ηλεκτρονική μετάφραση και απογμανητοφώνηση, κλπ. Αυτοματοποίηση διαδικασιών όπως η οργάνωση της χρήσης αιθουσών ή η κατηγοριοποίηση και κατανομή εγγράφων.
- Διεύρυνση της υποχρεωτικότητας στη χρήση των διαθέσιμων ψηφιακών μέσων, όπως η ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων καθώς μέχρι πρόσφατα η αξιοποίησή τους βρίσκεται σε επίπεδα κάτω του 7%.
- Ανωνυμοποίηση και άνοιγμα των δεδομένων της δικαιοσύνης, όπως αποφάσεις Διοικητικών, Ποινικών και Πολιτικών Δικαστηρίων, πληροφορίες για την εξέλιξη των δικών, αυτοματοποιημένη έκδοση πιστοποιητικών, δεδομένα του Εθνικού Ποινικού Μητρώου. Φυσικά, κάτι τέτοιο προϋποθέτει διαλειτουργικότητα μητρώων. Τα ανοικτά δεδομένα και τα ψηφιακά εργαλεία αιχμής θα ενισχύσουν την αποτελεσματικότητα και διαφάνεια του δικαστικού συστήματος και θα διευκολύνουν / επιταχύνουν τις διαδικασίες απονομής δικαιοσύνης, επιτρέποντας την άμεση εξυπηρέτηση και πρόσβαση κάθε ενδιαφερόμενου, επαγγελματία ή πολίτη, σε αυτό.
- Ψηφιακή αναβάθμιση μέσων διασυνοριακής δικαστικής συνεργασίας σε υποθέσεις εμπορικού και επιχειρηματικού ενδιαφέροντος. Κάτι τέτοιο θα επέτρεπε την περαιτέρω αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει το ευρωπαϊκό σύστημα ηλεκτρονικής δικαιοσύνης.
- Ολοκληρωμένη παρακολούθηση σχεδιασμού και υλοποίησης των έργων που αφορούν τον ψηφιακό μετασχηματισμό της Δικαιοσύνης. Συνεκτίμηση έργων που βρίσκονται σε εξέλιξη από προηγούμενα σχέδια δράσης, με προτεραιότητα στη συμπερίληψη εκείνων που έχουν ήδη αποφέρει και επιδείξει θετικά αποτελέσματα. Η πλήρης ενεργοποίηση και αξιοποίηση του μηχανισμού συλλογής στατιστικών πληροφοριών JustStat μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά προς αυτή την κατεύθυνση.
- Αξιοποίηση πρόσθετων χρηματοδοτικών εργαλείων. Εκτός από το Ταμείο Συνοχής και το Ταμείο Ανάκαμψης, έργα ψηφιοποίησης της Δικαιοσύνης μπορούν να ενταχθούν και στο ειδικό Εργαλείο Τεχνικής Βοήθειας για την Ψηφιοποίηση των Συστημάτων Δικαιοσύνης (Technical Support Instrument for the Digitalization of Justice), με αντικείμενο την ψηφιοποίηση όχι μόνο του κλάδου της Δικαιοσύνης, αλλά και όλων των συνδεδεμένων δημόσιων υπηρεσιών.
- Τα οφέλη της ψηφιακής Δικαιοσύνης
Ποια είναι τα οφέλη της εφαρμογής ψηφιακών λύσεων στο χώρο της δικαιοσύνης; Εκτιμάται πως η ωρίμανση της ψηφιακής μετάβασης συνοδεύεται από ωφέλειες σε κάθε επίπεδο:
- Μειωμένοι χρόνοι και κόστη απόδοσης Δικαιοσύνης: Η ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου συστήματος διαχείρισης δικαστικών υποθέσεων και η χρήση κατάλληλων τεχνολογικών εργαλείων και υποδομών σε όλα τα δικαστήρια (π.χ. πλατφόρμες videoconferencing, δυνατότητα τηλεργασίας και απομακρυσμένης διάδρασης μεταξύ νομικών και δικαστηρίων, εφαρμογές ΤΝ και blockchain) μπορούν να μειώσουν σημαντικά τον χρόνο και κόστος απόδοσης Δικαιοσύνης, εφόσον περιορίζονται οι έγχαρτες διεκπεραιώσεις. Στους δείκτες του EU Justice Scoreboard, χώρες που έχουν κάνει βήματα τεχνολογικού μετασχηματισμού (Εσθονία, Αυστρία, Σουηδία, Λουξεμβούργο), επιλύουν αστικές και εμπορικές υποθέσεις σε διάστημα μικρότερο των 6 μηνών.
- Περιορισμός μετακινήσεων: Η δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ των δικαστηρίων, καθώς και μεταξύ δικαστηρίων, νομικών και άλλων εμπλεκομένων, μειώνει την ανάγκη φυσικής παρουσίας δικηγόρων και διαδίκων. Η διασυνδεσιμότητα συντομεύει τους χρόνους τόσο των προπαρασκευαστικών μιας δίκης σταδίων, όσο και της καθαυτής δικαστικής διαδικασίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες χώρες της ΕΕ (μεταξύ των οποίων και οι παραπάνω αναφερόμενες) έχουν αναπτύξει πλήρες φάσμα ασφαλών ηλεκτρονικών επικοινωνιών τόσο στα δικαστήρια, όσο και στις εισαγγελίες.
- Πιο παραγωγική αξιοποίηση των ανθρωπίνων πόρων: Τα παραπάνω μεταφράζονται σε μικρότερο βαθμό ανάλωσης ανθρωπίνων πόρων σε έγχαρτες και γραφειοκρατικές διαδικασίες. Η πλήρης ψηφιοποίηση θα αποδεσμεύσει σημαντικό αριθμό ανθρωπο-ημερών, οι οποίες θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για άλλες ανάγκες του συστήματος Δικαιοσύνης.
- Επιτάχυνση ψηφιοποίησης συνδεδεμένων δημόσιων υπηρεσιών και διαδικασιών: Η ψηφιοποίηση της Δικαιοσύνης έχει πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα στον ευρύτερο ψηφιακό μετασχηματισμό της Δημόσιας Διοίκησης, καθώς συνδέεται με κάθε πτυχή της διακυβέρνησης. Θα επιταχύνει την ψηφιοποίηση συνδεδεμένων μητρώων (π.χ. ΓΕΜΗ, μητρώα αφερεγγυότητας) και βάσεων δεδομένων, τη διεύρυνση χρήσης ψηφιακών συστημάτων διαχείρισης φακέλων, την υιοθέτηση ασφαλών καναλιών επικοινωνίας, κ.ά.
- Αποτελεσματικότερη απόδοση δικαιοσύνης σε διασυνοριακές εμπορικές διαφορές στην ΕΕ: Η ψηφιοποίηση του εθνικού δικαστικού συστήματος θα βελτιώσει τα επίπεδα διαλειτουργικότητάς του με τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά, διευκολύνοντας την επίλυση διασυνοριακών εμπορικών και επιχειρηματικών διαφορών εντός της Ενιαίας Αγοράς, και επιτρέποντας την αξιοποίηση μηχανισμών όπως το Ευρωπαϊκό Δικαστικό Δίκτυο για αστικές και εμπορικές υποθέσεις.
- Έργα Βίβλου Ψηφιακού Μετασχηματισμού και Ταμείου Ανάκαμψης
Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού
Τον Ιούλιο του 2021, το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης ανακοίνωσε τη Βίβλο Ψηφιακού Μετασχηματισμού για την περίοδο 2020-2025 (ΥΑ 120301 ΕΞ 2021-ΦΕΚ 2894/Β/5-7-2021), η οποία αποτελεί την εθνική στρατηγική για τον ευρύτερο ψηφιακό μετασχηματισμό της οικονομίας, εστιάζοντας σε ιδιαίτερα μεγάλο βαθμό στην ψηφιακή μετάβαση του δημόσιου τομέα. Μεταξύ των 450 περίπου έργων ψηφιακής μετάβασης, περιλαμβάνονται και 30 έργα για τον ψηφιακό μετασχηματισμό της δικαιοσύνης (Δ5), τα οποία αφορούν την ανάπτυξη, ενσωμάτωση και βελτίωση ψηφιακών εργαλείων σχετικά με την πρόσβαση και διαχείριση της νομικής πληροφορίας, τη λειτουργία των δικαστικών διαδικασιών και εν γένει τη βελτίωση της λειτουργίας του δικαστικού συστήματος.
Από τα 30 έργα, μόνο 4 βρίσκονται σε στάδιο εξέλιξης (η Β΄ φάση του ΟΣΔΔΥ-ΠΠ, η αναβάθμιση του ΟΣΔΔΥ-ΔΔ, η αναβάθμιση του πληροφοριακού συστήματος του Εθνικού Ποινικού Μητρώου και η ανάπτυξη συστήματος για τη συλλογή και επεξεργασία στατιστικών δεδομένων), ενώ τα υπόλοιπα είναι προγραμματισμένα. Σε κάθε περίπτωση, η επιτυχία του εν λόγω πακέτου έργων, αλλά και της Βίβλου γενικότερα, θα εξαρτηθεί από την ταχύτητα απορρόφησης και εκτέλεσης των πόρων.