Την προηγούμενη εβδομάδα, ο Mark Zuckerberg επισκέφθηκε το Πουέρτο Ρίκο χωρίς να εγκαταλείψει την Καλιφόρνια. Στάθηκε στην οροφή των κεντρικών γραφείων του Facebook στο Menlo Park με headset εικονικής πραγματικότητας (VR) στο πρόσωπό του και βυθίστηκε σε έναν πλημμυρισμένο δρόμο 3.000 μίλια μακριά.
Ο Zuckerberg μετέδιδε ζωντανά το γεγονός για να προωθήσει το Facebook Spaces, μια «κοινωνική» εφαρμογή VR. Αλλά του γύρισε μπούμερανγκ, άσχημα. Η χρήση μιας ανθρωπιστικής κρίσης για μάρκετινγκ εξόργισε πολλούς ανθρώπους. Το ίδιο έκανε και παράταιρη γελοιογραφία του Zuckerberg πάνω σε ένα τοπίο βαθιάς ανθρώπινης δυστυχίας.
Όταν ο Zuckerberg ζήτησε συγγνώμη την επόμενη μέρα, διευκρίνισε τις προθέσεις του. «Ένα από τα πιο δυνατά χαρακτηριστικά του VR είναι η ενσυναίσθηση», έγραψε. Με την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης, το VR «μπορεί να μας ευαισθητοποιήσει και να μας βοηθήσει να δούμε τι συμβαίνει σε διάφορα μέρη του κόσμου».
Θα ήταν εύκολο να δούμε αυτή τη δήλωση ως ένα κονσερβοποιημένο έλεγχο ζημιών, ως έναν ακόμη σε μια μακρά σειρά από απρόθυμα mea culpas που παράγονται μαζικά από τους υπεύθυνους δημοσίων σχέσεων της Silicon Valley για τα συχνά παραστρατημένα αφεντικά τους. Αλλά αξίζει τον κόπο να πάρουμε σοβαρά τον Zuckerberg. Όταν μιλάει για ενσυναίσθηση, το εννοεί.
Η ενσυναίσθηση είναι μια λέξη που εξαπλώνεται στην τεχνολογική βιομηχανία. Η ικανότητα ενός μηχανικού ή ενός σχεδιαστή να μπει στη θέση κάποιου άλλου θεωρείται ευρέως κρίσιμη για τη δημιουργία μιας επιτυχημένης εμπειρίας χρήστη. Αλλά με το VR, η ενσυναίσθηση δεν είναι απλώς μια αξία σχεδιασμού – είναι μια στρατηγική πωλήσεων.
Η ενσυναίσθηση είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του γενικού σχεδίου της βιομηχανίας τεχνολογίας για την ενσωμάτωση του VR. Είναι η «φοβερή εφαρμογή» που η Silicon Valley ελπίζει ότι θα μετατρέψει το VR από μια περιθωριακή περιέργεια σε μια τεχνολογία που είναι τόσο βαθιά ενσωματωμένη στην καθημερινή μας ζωή όσο τα smartphones και τα κοινωνικά μέσα.
Οι λάτρεις του VR συχνά το χαρακτηρίζουν ως «μηχανή ενσυναίσθησης». Δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό και διαδραστικό εικονικό περιβάλλον, ένα headset VR μπορεί κυριολεκτικά να σας βάλει στα παπούτσια κάποιου άλλου. Το κείμενο, η εικόνα ή το βίντεο προσφέρει μόνο μερικές προβολές της ζωής ενός ατόμου – με το VR, μπορείτε να μπείτε μέσα στο κεφάλι του. Και αυτή η προσομοίωση υψηλής πιστότητας, σύμφωνα με το επιχείρημα, θα μας κάνει καλύτερους ανθρώπους αυξάνοντας την ευαισθησία μας στα βάσανα των άλλων. Θα μας κάνει «πιο συμπονετικούς», «πιο συνδεδεμένους» και τελικά «πιο ανθρώπινους», σύμφωνα με τα λόγια του καλλιτέχνη VR Chris Milk.
Τώρα, αυτό δεν είναι απαραίτητα αλήθεια. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσουμε ότι μια εικονική απόδοση πραγματικών ταλαιπωριών θα δημιουργήσει ενσυναίσθηση. Αλλά, όπως εξηγεί η Ainsley Sutherland σε ένα πρόσφατο άρθρο στο BuzzFeed, είναι μια πολύ χρήσιμη ιδέα για την βιομηχανία τεχνολογίας. Η τεχνολογία χρειάζεται τον μύθο της μηχανής ενσυναίσθησης για δύο συναφείς λόγους: να ενισχύσει τη φήμη του VR και να διευρύνει το κοινό της.
Η βία και το σεξ έχουν προσφέρει εδώ και καιρό στο VR τις πιο προφανείς περιπτώσεις χρήσης τους. Είναι μια εξαιρετική πλατφόρμα παιχνιδιών και πορνό. Αλλά αυτές οι συγκεκριμένες δυνάμεις βλάπτουν τις πιθανότητες του VR να γίνει ένα μαζικό μέσο, καθώς η τεχνολογία κινδυνεύει να συνδεθεί με κάπως ενοχλητικές υποκουλτούρες. Η Silicon Valley δεν επενδύει δισεκατομμύρια δολάρια σε VR για να δώσει στους σπασίκλες έναν καλύτερο τρόπο να παίζουν παιχνίδια και να αυνανίζονται – και αν αυτές είναι οι μόνες δραστηριότητες που οι άνθρωποι συσχετίζουν με την τεχνολογία, είναι νεκρή πριν φτάσει.
Η ενσυναίσθηση προσφέρει μια πιο ελπιδοφόρα προσέγγιση. Αντί να προωθείται το VR ως gadget για το gaming ή sex toy, η Silicon Valley μπορεί να το παρουσιάσει ως καταλύτη βαθιάς διαπροσωπικής σύνδεσης. Ταιριάζει επίσης από την πολυδιαφημισμένη επιθυμία της Silicon Valley να κάνει τον κόσμο καλύτερο. Δανείζοντάς σας τα μάτια και τα αυτιά κάποιου που υποφέρει στο Σαν Χουάν, η τεχνολογία σας βοηθά να αναπτύξετε μεγαλύτερη αίσθηση ευθύνης γι’ αυτόν. Αισθάνεστε υποχρεωμένοι να ενεργήσετε. Αυτή είναι η συνδεσιμότητα όχι μόνο ως τεχνική έννοια, αλλά ως ηθική.
Τον τελευταίο καιρό, όμως, αυτή η πίστη στη συνδεσιμότητα ήταν πιο δύσκολο να στηριχθεί. Τους τελευταίους μήνες, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το ευρύ κοινό αφυπνίστηκαν βαθμιαία στο γεγονός ότι η χρήση τεχνολογίας για τη σύνδεση ανθρώπων δεν καθιστά αυτόματα τον κόσμο καλύτερο. Στην πραγματικότητα, μερικές φορές φαίνεται να κάνει τον κόσμο χειρότερο. Trolls, ρατσιστές και φασίστες χρησιμοποιούν τις συνδετικές ικανότητες του Google και του Facebook για να δηλητηριάσουν το πολιτικό σώμα με ανησυχητική επιτυχία. Ως αποτέλεσμα, για πρώτη φορά στην ιστορία της, η Silicon Valley αντιμετωπίζει κάποια αντίδραση.
Το VR προσφέρει έναν τρόπο επαναφοράς του αφηγήματος. Σε μια στιγμή που η Silicon Valley χρειάζεται απελπισμένα καλή δημοσιότητα, τόσο για να λειάνει τη δημόσια εικόνα της όσο και για να αποτρέψει μια πιθανή ρυθμιστική απάντηση, ο μύθος της μηχανής ενσυναίσθησης έχει να παίξει σημαντικό ρόλο. Βοηθά στην αποκατάσταση της ιδέας ότι η συνδεσιμότητα παράγει κοινωνικά ευεργετικά αποτελέσματα και ότι η Silicon Valley είναι ουσιαστικά μια ανθρωπιστική επιχείρηση.
Με το VR, αυτός ο ανθρωπισμός μπορεί να είναι αρκετά σαφής. Οι φιλανθρωπικές οργανώσεις χρησιμοποιούν ήδη την τεχνολογία για να πάρουν χρήματα από τους υποψήφιους δωρητές. Σε επίσημους εράνους στη Νέα Υόρκη, οι παρευρισκόμενοι χρησιμοποιούν headsets VR για να ταξιδέψουν σε προορισμούς τόσο μακριά όσο ένας καταυλισμός προσφύγων στο Λίβανο και ένα αιθιοπικό χωριό. Και τα Ηνωμένα Έθνη δημιούργησαν τη δική τους εφαρμογή VR που τηλεμεταφέρει τους χρήστες στη Συρία, τη Λιβερία, τη Γάζα και αλλού, ενθαρρύνοντάς τους να δωρίσουν χρήματα ή χρόνο.
Η φιλανθρωπία μέσω VR προμηθεύει την τεχνολογική βιομηχανία με πολύτιμα ρητορικά πυρομαχικά. Οι εταιρείες μπορούν να επισημάνουν αυτές τις πρωτοβουλίες και να συνεργαστούν με τους οργανισμούς που βρίσκονται πίσω από αυτές, για να ενισχύσουν τη φήμη της τεχνολογίας – και τη δική τους.
Αλλά η μηχανή ενσυναίσθησης δεν αφορά μόνο τις καλύτερες δημόσιες σχέσεις. Αφορά και την πώληση headsets – και η Silicon Valley πρέπει να πουλήσει πολλά headsets. Ο Zuckerberg δήλωσε πρόσφατα ότι θέλει να τραβήξει ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους στο VR. Αυτό μπορεί να ακούγεται απίστευτα φιλόδοξο, αλλά εκφράζει την κλίμακα που απαιτείται για την αποκατάσταση της τεράστιας επένδυσης του Facebook στην τεχνολογία.
Φυσικά, η φιλανθρωπία μέσω VR μάλλον δεν θα γίνει ένα δημοφιλές χόμπι. Μπορεί να απευθυνθεί σε ορισμένους χρήστες, αλλά είναι απίθανο να προκαλέσει ευρεία χρήση.
Ο πόνος ωστόσο μπορεί. Οι ακραίες καταστάσεις είναι καλός τρόπος για να αποδειχθεί η συναισθηματική ικανότητα ενός μέσου. Μια ταινία του Ολοκαυτώματος μας δείχνει τη συναισθηματική δύναμη του κινηματογράφου. Μια ζωντανή αναμετάδοση μέσω Facebook της δολοφονίας ενός μαύρου ανθρώπου από αστυνομικό μας δείχνει τη συναισθηματική δύναμη του κοινωνικού βίντεο. Αυτές οι αναπαραστάσεις του πόνου, προκαλώντας μια έντονη απόκριση από τους θεατές τους, δείχνουν στους ανθρώπους τι μπορεί να κάνει μια τεχνολογία. Αν ένα μέσο μπορεί να σας κάνει να κλάψετε – όπως λέγεται ότι μπορεί το VR μπορεί – δουλεύει.
Αυτό δεν σημαίνει ότι το κλάμα είναι το μόνο που θα κάνει ο κόσμος με το VR. Ο σκοπός μιας φοβερής εφαρμογής δεν είναι να εξαντλήσει τις δυνατότητες μιας πλατφόρμας, αλλά να προσφέρει ένα σημείο εισόδου σε αυτήν. Μόλις υπάρξει μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων που χρησιμοποιούν μια τεχνολογία, βρίσκουν άλλα πράγματα που έχουν να κάνουν με αυτή. Αλλά το VR χρειάζεται μια πύλη – και η εικονική δυστυχία μπορεί να επιτελέσει αυτή τη λειτουργία.
Φανταστείτε μια ζωντανή αναμετάδοση μέσω VR μιας δολοφονίας από αστυνομικό. Αυτό, τραγικά, σύντομα θα σταματήσει να είναι επιστημονική φαντασία: μέσα σε λίγα χρόνια, θα είστε σε θέση να βιώσετε μια εξαιρετικά πειστική προσομοίωση του πώς είναι να δολοφονήστε από έναν αστυνομικό. Αυτό θα οδηγήσει στην καταδίκη του αστυνομικού ή στην ουσιαστική μεταρρύθμιση της ποινικής δικαιοσύνης; Η πρόσφατη ιστορία δείχνει ότι η απάντηση είναι όχι. Αλλά το περιεχόμενο πιθανώς θα γίνει viral, καθώς η συναισθηματική του ένταση δημιουργεί υψηλά επίπεδα εμπλοκής του χρήστη. Και αυτή η διάδοση θα αποφέρει έσοδα για την εταιρεία που κατέχει την πλατφόρμα.
Αυτό είναι ένα πολύ πιο πιθανό μέλλον για το VR από τη μαζική ηθική αφύπνιση που οραματίστηκαν οι ευαγγελιστές της μηχανής ενσυναίσθησης. Είναι ένας κόσμος όπου το VR μας δίνει τη δυνατότητα να καταναλώνουμε όλο και πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις ανθρώπινης αγωνίας, της οποίας η ιογενής κυκλοφορία πλουτίζει μερικές μεγάλες εταιρείες. Είναι ένας κόσμος στον οποίο ο καπιταλισμός βρήκε έναν ακόμη τρόπο να αποκομίσει κέρδος από τα απόβλητά του – όπου η ταλαιπωρία που προκύπτει από μια κοινωνία οργανωμένη για κέρδος καθίσταται η ίδια πηγή κέρδους και ο πόνος επαναπροσδιορίζεται ως τόπος οικονομικής παραγωγής.